Op 14 oktober hield de Tadzjiekse president Emomali Rachmon een opzienbarende toespraak. In het bijzijn van Vladimir Poetin - die naar het leek ontevreden toekeek - had Rachmon het over de Russische houding ten aanzien van Centraal-Azië. Rachmon eiste respect van de Russische Federatie en verzocht Poetin om Centraal-Azië niet zo te behandelen als ten tijde van de Sovjet-Unie. Leverde Rachmon hiermee felle kritiek op Poetin, of blijft Tadzjikistan bondgenoot Rusland trouw? De meningen van experts lopen uiteen.

De Tadzjiekse president Emomali Rachmon tijdens zijn toespraak in Astana. Schermafbeelding Youtube.

Het bewuste moment vond plaats tijdens een top van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) in de Kazachse hoofdstad Astana. De top maakte deel uit van een 'Euraziatische marathon', waarbij in een week tijd drie internationale toppen plaatsvonden in Astana. Het GOS werd in december 1991 opgericht, vlak na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Negen voormalige Sovjetrepublieken zijn lid van de organisatie. Bij de bijeenkomst in Astana waren de negen leiders van de lidstaten aanwezig, plus de president van Turkmenistan, dat geassocieerd GOS-lidstaat is. Voor een aantal van hen was het het eerste publieke optreden sinds het uitbreken van de coronapandemie.

Een opname van Rachmons speech werd in eerste instantie verspreid door het Kazachse persbureau Informburo. Journalisten filmden de beelden met hun telefoon van een monitor in het perscentrum in Astana. Later publiceerde het Kirgizische persbureau AKIpress News Agency een video in betere kwaliteit. De video's tonen een ruim zeven minuten durende monoloog van Rachmon, waarbij hij zich direct richt tot de Russische president Vladimir Poetin. De camera schakelt geregeld tussen spreker en toehoorder. Poetin zit ongemakkelijk te knikken bij Rachmons woorden en zit geregeld aan zijn gezicht. De beelden werden veel gedeeld op sociale media, omdat het lijkt alsof Rachmon Poetin de maat neemt.

De vraag is of dat inderdaad het geval is. Verschillende experts hebben zich over Rachmons toespraak gebogen en komen soms tot de tegenovergestelde conclusie.

Getuige

Rachmon is al sinds 1992 aan de macht in Tadzjikistan. Een jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie volgde hij Rahmon Nabijev, de eerste president van onafhankelijk Tadzjikistan, op. Daarmee is hij de langstzittende president van de voormalige Sovjet-Unie. Poetin, bijna precies even oud als Rachmon (de twee presidenten schelen maar twee dagen), werd in 2000 voor het eerst president van Rusland.

Bij Rachmons aantreden was Tadzjikistan verwikkeld in een bloedige burgeroorlog, die tot halverwege de jaren 90 zou duren. Rachmon, een boerenzoon die eind jaren 80 directeur was van een collectieve katoenboerderij, wist met Russische steun aan de macht te blijven. Het land was op dat moment verwikkeld in een burgeroorlog, die tot halverwege de jaren 90 zou duren. In de decennia daarna bouwde Rachmon zijn macht verder uit, onder meer door een aantal grondwetswijzigingen. Rachmon verwees er in zijn toespraak naar hoe lang hij al meegaat: 'Ik was getuige van het uiteenvallen [van de Sovjet-Unie].'

Vervolgens vergeleek Rachmon die tijd met de huidige: 'Toen was er, neemt u mij niet kwalijk, net als nu geen aandacht voor de kleine republieken, de kleine volkeren. Er werd geen rekening gehouden met tradities, gebruiken en al het overige. Ze boden geen hulp, geen steun voor onze ontwikkeling.' 

Gedurende zijn toespraak raakt Rachmon zichtbaar geëmotioneerd. Met wilde handgebaren richt hij zich persoonlijk tot Poetin, die zich geen houding lijkt te kunnen geven. Het leidde tot speculatie over Rachmons bedoeling. De Engelstalige Oekraïense krant Kyiv Post deelde het fragment op Twitter, met als bijschrift: 'Looks like there’s another crack in the so-called "Ironclad fraternity".'

Het staat buiten kijf dat Rachmon Poetin in Astana tot de orde riep, maar de vraag is met welke bedoeling hij dat deed. Zo'n emotionele toespraak is zeer atypisch voor de Tadzjiekse president, die bekendstaat als zwijgzaam en bovendien al jaren een trouwe bondgenoot is van Poetin.

Grensconflict

De Belarussische politicoloog Valeri Karbalevitsj ziet twee belangrijke elementen in Rachmons speech. In het Belarussische weekblad Nasja Niva wijst Karbalevitsj op het feit dat Poetin het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gebruikt om zijn oorlog in Oekraïne te rechtvaardigen. Volgens Poetin was dit uiteenvallen onrechtvaardig en is er sprake van een historische fout die gecorrigeerd moet worden. Dergelijke uitspraken leiden logischerwijs tot ongemak in andere voormalige Sovjetrepublieken, zoals het Tadzjikistan van Rachmon.

Ten tweede verwijst Karbalevitsj naar het recente grensconflict tussen Tadzjikistan en buurland Kirgizië. Dat conflict is niet naar tevredenheid opgelost, denkt Karbalevitsj. Rusland noch het door Rusland geleide militaire bondgenootschap CSTO grepen in, toen halverwege september schermutselingen plaatsvonden langs de grens tussen de twee landen. Karbalevitsj vermoedt dat zowel Rachmon als zijn Kirgizische evenknie Sadyr Zjaparov teleurgesteld zijn in Rusland. Begin oktober gaf Poetin Rachmon een onderscheiding voor 'Verdiensten voor het Vaderland', voor zijn persoonlijke bijdrage aan het bondgenootschap tussen Rusland en Tadzjikistan. Kort daarna sloeg president Zjaparov van Kirgizië een informele GOS-top in Sint-Petersburg over. Die vond plaats ter ere van de zeventigste verjaardag van Vladimir Poetin.

Op nieuwssite Riddle voegt journalist Kirill Krivosjejev nog een derde mogelijke verklaring toe. Centraal-Aziatische migranten zou een makkelijkere route richting Russisch staatsburgerschap beloofd worden in ruil voor een jaar dienst in het Russische leger. Sinds president Poetin op 21 september een gedeeltelijke mobilisatie uitriep gaan er geruchten over deze praktijk. Voor de Centraal-Aziatische landen in kwestie is dit vanzelfsprekend reden tot zorgen. Russische autoriteiten ontkennen overigens dat migranten zonder Russisch paspoort geronseld worden voor het Russische leger. 

Smeekbede

Zamira Dildorbekova, verbonden aan het Londense Institute of Ismaili Studies, deelde op Twitter weer een andere interpretatie van Rachmons toespraak. Volgens Dildorbekova probeerde Rachmon Poetin juist naar zich toe te trekken en zich te bewijzen als loyale partner. Rachmon benadrukte dat Tadzjiekse kinderen 'al vanaf de kleuterschool’ Russisch leren, maar beklaagde zich over het gebrek aan goede lesboeken. De Tadzjiekse president klaagde vervolgens dat de wegen in Tadzjikistan zo slecht zijn dat het ‘s winters moeilijk is om door het land te reizen.

Volgens Dildorbekova viste Rachmon hiermee naar Russische investeringen in het Tadzjiekse onderwijs en wegennet, en moet zijn toespraak dus gezien worden als smeekbede aan Poetin. Rachmon wees Poetin ook op de grondstoffenrijkdom van zijn land. Hij klaagde dat ‘zakenmannen’ vooral aandacht hebben voor olie en gas, terwijl Tadzjikistan beschikt over ‘een hele Mendelejev-tabel’ aan grondstoffen.

Ten slotte wijst Dildorbekova op het feit dat Rachmon gewoon zijn handtekening zette onder de gezamenlijke verklaring aan het eind van de GOS-top. In die verklaring committeren de lidstaten zich aan nauwere onderlinge samenwerking.

Gulden middenweg

Rachmon sloot zijn toespraak af met de volgende woorden: 'Vladimir Vladimirovitsj, wij verzoeken u om niet zo'n beleid te voeren jegens de Centraal-Aziatische landen als tijdens de Sovjet-Unie. Elk van onze landen heeft zijn eigen problemen, zijn eigen vragen [...]. U zult een gulden middenweg moeten vinden, en met elk van de republieken afzonderlijk samen moeten werken.'  

Ongeacht zijn bijbedoelingen deed Rachmon met zijn toespraak afbreuk aan Poetins imago als regionale leider. Leiders van voormalige Sovjet-republieken in Centraal-Azië durven zich steeds vaker hardop uit te spreken over Russisch beleid. Zo keerde Kazachstan zich begin oktober tegen de schijnreferenda in door Rusland bezette delen van Oekraïne. Kirgizië, Tadzjikistan, Turkmenistan en Oezbekistan reageerden niet expliciet op de referenda, waarmee ook deze landen de annexaties niet hebben erkend.

Bronnen: AKIpress, Nasja Niva, Twitter, Ridl.io, Eurasianet, Reuters