Sinds december is in Rusland een aangepaste wetgeving voor ‘buitenlandse agenten’ van kracht. Voortaan kun je geregistreerd worden als buitenlands agent als je volgens de autoriteiten ‘onder buitenlandse invloed’ staat. Daarnaast ontzegt de wet ‘buitenlandse agenten’ een reeks burgerrechten waardoor er in feite een categorie tweederangs burgers wordt gecreëerd.

 Boeken geschreven door 'buitenlandse agenten' mogen voortaan alleen verspreid worden in ondoorzichtig papier met het etiket 18+. Op de foto zijn de boeken van journalist Michaïl Zygar ingepakt. Foto: Twitter.

Volgens mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch moet de wet ingetrokken worden en betekent het ‘nóg een aanval op de vrijheid van meningsuiting en op legaal burgeractivisme.’

De wet is gericht tegen ‘buitenlandse inmenging’, iets dat er volgens parlementsvoorzitter Vjatsjeslav Volodin altijd is geweest, ‘ten tijde van het Russische Rijk, de Sovjet-Unie en de Russische Federatie.’ Er is een nieuwe afdeling bij het Ministerie van Justitie in het leven geroepen die op de nieuwe wetgeving moet toezien en deze staat onder auspiciën van Vladimir Poetin zelf.

De eerste Russische buitenlandse agentenwet dateert uit 2012 en wordt gezien als reactie op de massale Moeraspleinprotesten van 2011 en 2012 toen men demonstreerde tegen de frauduleuze parlementsverkiezingen en de terugkeer van Poetin als president. Die wetgeving was gericht tegen NGO’s zoals de inmiddels mede door de buitenlandse agentwetgeving geliquideerde mensenrechtenorganisatie en Nobelprijswinnaar Memorial.

De afgelopen jaren zijn er nieuwe buitenlandse agentenwetten bij gekomen waardoor ook media, niet geregistreerde maatschappelijke groeperingen en individuen het label kunnen krijgen.

Na de grootschalige Russische invasie in Oekraïne nam het aantal Russen dat tot buitenlands agent werd verklaard in rap tempo toe. Onder hen zijn bekende figuren zoals politicologe Jekaterina Sjoelman, blogger Joeri Doed, de oppositiepoliticus Ilja Jasjin tegen wie 9 jaar strafkamp is geëist en artiesten die zich uitspreken tegen de oorlog zoals rapper Morgenstern en presentator en echtgenoot van zangeres Alla Poegatsjova Maksim Galkin.

Momenteel zijn er in Rusland 348 buitenlandse agenten (hieronder zijn zowel burgers als organisaties).

In 2015 werd het kantoor van de inmiddels geliquideerde Mensenrechtenorganisatie Memorial beklad met de tekst 'buitenlands agent' (foto Memorial).

Toepasbaar op iedereen

In de nieuwste buitenlandse agentenwet worden alle voorafgaande wetten bij elkaar samengevoegd. Dit zou de wetgeving overzichtelijker moeten maken. Het label ‘buitenlands agent’ is van toepassing op alle individuen, rechtspersonen, niet geregistreerde groepen en media die onder buitenlandse invloed staan, buitenlandse financiering ontvangen of betrokken zijn bij politieke activiteiten. Ook buitenlanders kunnen voortaan in Rusland als buitenlands agent worden geregistreerd.

In de aangepaste wetgeving is het begrip buitenlands agent breder geworden. Tot nu toe was bewijs van buitenlandse financiële steun noodzakelijk om als buitenlands agent geregistreerd te worden. Nu kan het bewijs van 'buitenlandse steun' of het 'onder buitenlandse invloed' staan al genoeg zijn.

Onder buitenlandse ‘invloed’ wordt verstaan het uitoefenen van willekeurig welke ‘invloed’ door middel van ‘dwang, overtuiging of op andere manieren’. Dat betekent dat bijna iedereen kans loopt om tot buitenlands agent te worden bestempeld.

Daarnaast is nieuw dat ook het verzamelen of verspreiden van informatie over Ruslands militaire activiteiten of capaciteit nu opgenomen wordt in de wet als aanleiding om iemand tot buitenlands agent te registreren.

Naast een lijst met mensen en organisaties die al buitenlands agent zijn, hanteert het Russische Ministerie van Justitie voortaan ook een lijst met mensen die ‘geaffilieerd zijn’ aan buitenlandse agenten. Dit betreft medewerkers, leidinggevenden en oprichters van NGO’s en media die als buitenlands agent staan geregistreerd. Ook mensen die in het verleden hebben gewerkt voor dergelijke organisaties worden beschouwd als ‘geaffilieerd’ tenzij het langer dan twee jaar geleden is.

Hoewel er voor de groep mensen die volgens de Russische overheid ‘geaffilieerd’ zijn aan buitenlandse agenten geen directe juridische consequenties verbonden zijn, werkt een dergelijke lijst de angstcultuur wel in de hand. Het wordt nu nog minder aantrekkelijk om voor bijvoorbeeld mensenrechtenorganisaties te gaan werken.

Overigens is er nu ook een lijst van zogenaamde ‘onaanraakbare personen’ gemaakt die aangeeft wie er niet tot buitenlands agent kan worden aangemerkt. Dat geldt voor werknemers van de overheid en aan de overheid gelieerde organisaties.

Tweederangsburgers

Nieuw aan de wetgeving is ook dat buitenlandse agenten een aantal burgerrechten afgenomen wordt waardoor zij in feite als  tweederangsburgers kunnen worden behandeld. Zo mogen als buitenlands agent geregistreerde individuen en rechtspersonen o.a. niet: werken voor de staat of de gemeente, lid worden van kiescommissies, optreden als organisator van publieke evenementen, deelnemen aan voorlichting of educatie voor minderjarigen bij overheidsorganisaties, materiaal publiceren bedoeld voor minderjarigen, meedingen naar overheidsaanbestedingen, subsidie van de overheid ontvangen (ook niet voor creatieve doeleinden), optreden als expert bij door de overheid uitgevoerde ecologische onderzoeken, investeren in strategische ondernemingen, financieren van verkiezingscampagnes en profiteren van een vereenvoudigd belastingstelsel voor kleine ondernemers.

Verboden boeken

De aangepaste wet verbiedt ook de verspreiding van informatie ‘geproduceerd door een buitenlandse agent’ onder minderjarigen. Voortaan mogen gedrukte materialen die geschreven zijn door tot buitenlands agent verklaarde individuen (zoals bijvoorbeeld de Russische journalist en auteur Michail Zygar of politicologe Jekaterina Sjoelman) niet verspreid worden onder minderjarigen. Zulke publicaties moeten het label 18+ dragen en ze mogen alleen verkocht worden in winkels als ze verpakt zijn in ondoorzichtig papier. Hoe snel boekwinkels aan deze eis gehoor geven is moeilijk te verifieren. Sommige hebben de 'verboden boeken' helemaal verstopt.

Bekend is dat een aantal Moskouse bibliotheken in navolging van de nieuwe wetgeving al besloten heeft om boeken die geschreven zijn door ‘buitenlandse agenten’ of die kritisch zijn over de Russische invasie in Oekraïne uit de roulatie te halen. Zulke boeken kunnen niet meer online besteld worden maar zouden nog wel in de leeszaal mogen worden gelezen. Volgens bronnen van de Russische nieuwssite The Village zou er een lijst naar alle bibliotheken zijn verstuurd waarin 15 auteurs worden genoemd die niet meer verspreidt mogen worden. Een aantal bibliotheken zou de nieuwe wetgeving uit protest negeren.

Ook boeken die door de autoriteiten kunnen worden aangemerkt als ‘LHBTI-propaganda’ worden door bibliotheken en boekwinkels uit het zicht gehouden. Op 6 december ondertekende Poetin een uitbreiding op de al bestaande homopropaganda wetgeving. Voortaan is ‘homopropaganda’ (o.a. het verspreiden van informatie over 'niet-traditionele relaties' oftewel niet-heteroseksuele relaties) niet alleen verboden onder minderjarigen, maar ook onder volwassenen.  

Angstcultuur

In hoeverre de aangepaste buitenlandse agenten wetgeving impact zal hebben op de Russische samenleving moet nog blijken uit de concrete toepassing ervan. Zeker is dat het de al bestaande angstcultuur alleen maar zal versterken.

Want hoewel gekscherend weleens wordt gezegd dat het label ‘buitenlands agent’ inmiddels bijna een kwaliteitsmerk is, herinnert het aan de totalitaire Sovjetjaren toen het verwees naar spionnen of landverraders. Voor organisaties of individuen die als buitenlands agent staan geregistreerd betekent het extra administratieve druk, een groot risico op boetes en rechtszaken.

Daarnaast is het voor ‘buitenlandse agenten’ lastiger om onder een breed publiek geld op te halen voor goede doelen of überhaupt het vertrouwen van gewone burgers te winnen en hen te bereiken. Alleen al daarom is deze wetgeving, voor de Russische regering een effectief middel om af te rekenen met de laatste restjes activisme en burgerparticipatie in Rusland.

Bronnen: Duma.gov.ru, Meduza, BBC Russian, Human Rights Watch, The Moscow Times, The Village