Oekraïense civil society maakt zich grote zorgen om een aanklacht tegen de prominente anti-corruptie activist Vitaly Sjaboenin. Hij wordt onder meer verdacht van het ontwijken van de dienstplicht. Volgens collega-activisten zijn de aanklachten een drukmiddel vanuit de overheid.

Vitaly Sjaboenin, hoofd van het dagelijks bestuur van het Anticorrupie Actiecentrum, spreekt op de Oekraïense school voor politieke studies in Kyiv, op 26 september 2019. Foto: Ukrainian school of political studies / Facebook

De 40-jarige Sjaboenin is mede-oprichter van het Anticorrupie Actiecentrum (AntAC) in Kyiv, een van de meest gerespecteerde en actieve ngo’s op het gebied van corruptiebestrijding in Oekraïne. Op 25 februari 2022, de dag na het begin van de Russische invasie, meldde hij zich bij het Oekraïense leger aan als soldaat.

Sjaboenin vocht mee in de slag om Kyiv, en werd vervolgens in het oosten van Oekraïne gestationeerd. Hij ging daarna aan de slag bij het ministerie van Defensie. Nu wordt Sjaboenin aangeklaagd omdat hij zijn militaire dienst zou hebben ontlopen, en omdat hij ook nog eens zou hebben gefraudeerd terwijl hij zijn militaire dienst ontliep.

De aantijgingen gaan specifiek om een periode tussen september 2022 en februari 2023. In die tijd werd Sjaboenin gedetacheerd vanuit zijn legereenheid bij Kyiv, naar het Nationaal Agentschap voor de Bestrijding van Corruptie (NACP). Vanwege zijn expertise kreeg Sjaboenin een order om zich te melden bij het agentschap, waar hij vooral hielp om de verduistering van fondsen bij militaire aankopen tegen te gaan.

De Oekraïense recherche stelt dat Sjaboenin zes maanden ‘fictief diende’ in zijn legereenheid en zijn militaire dienst ontweek, terwijl hij was gedetacheerd binnen de overheid. Hij zou zonder toestemming afwezig zijn geweest van zijn post bij de 241e Territoriale Defensiebrigade in de regio Kyiv, terwijl zijn militaire salaris werd doorbetaald. Het gaat om een salaris van 50.000 Oekraïense hryvnia per maand, omgerekend iets meer dan duizend euro. Sjaboenin wordt ervan verdacht dat hij het geld heeft verduisterd. Ten slotte wordt de activist ook beschuldigd van het onrechtmatig gebruiken van een auto die hij als militair had gekregen van een liefdadigheidsfonds. In Oekraïne komt het vaak voor dat fondsen, maar ook vrienden en familie samen geld inzamelen om auto’s te kopen voor militairen.

Volodymyr Bojko

Oekraïense media melden dat de aantijgingen tegen Sjaboenin op gang werden gebracht door een blogger uit dezelfde brigade, Volodymyr Bojko. Nieuwssite Babel schrijft dat Bojko al sinds het presidentschap van Porosjenko stevige kritiek uit op activisten die zich bezighouden met anticorruptie hervormingen. Daarnaast was hij regelmatig te gast bij praatprogramma’s op de televisiekanalen ZIK, NewsOne, 112 en Nash, allemaal verbonden aan de pro-Russische partij ‘Oppositie Platform - Voor het Leven’, geleid door Viktor Medvedtsjoek.

Bojko schrijft op zijn blog dat hij een anonieme tip kreeg over Sjaboenin. De blogger drijft de spot met Sjaboenins werk in corruptiebestrijding, en noemt hem een oplichter die grof geld verdiende met mooie praatjes over activisme. Bojko noemt Sjaboenin een ‘dode ziel’ die wel staat geregistreerd als militair maar niet dient, een referentie aan de gelijknamige roman van Mykola Hogol. In de blog staat ook een spotprent, waarin Sjaboenins hoofd amateuristisch is gefotoshopt in een foto van een militair in een loopgraaf.

Spotprent van Sjaboenin gedeeld door Volodymyr Bojko. Foto: blog Volodymyr Bojko

De ‘onthullingen’ van Bojko zouden voor de Oekraïense recherche reden zijn geweest om vorig jaar een strafrechtelijk onderzoek te starten naar Sjaboenin. De zaak speelt dus al langere tijd. Als hij schuldig wordt bevonden, kan hij een celstraf van maximaal tien jaar krijgen.

Huiszoeking

Op 11 juli kwamen rechercheurs voor een huiszoeking naar Sjaboenins legereenheid in Tsjoehoejiv, vlak buiten Charkiv. Hij was op dat moment ‘gewoon’ bij zijn eenheid. De politie doorzocht zijn spullen, en bleek tegelijkertijd ook zijn woning in Kyiv te doorzoeken.

Volgens AntAC was er geen gerechtelijk bevel voor de huiszoekingen. Er werden ook geen advocaten toegelaten. Toen deze wel kwamen opdagen, dreigde de recherche om hun telefoons in beslag te nemen als ze probeerden de huiszoekingen te filmen. Volgens de ngo van Sjaboenin namen de onderzoekers spullen mee die niets met de aantijgingen te maken hebben, zoals de telefoon en computer van zijn vrouw. Sjaboenin denkt dat de onderzoekers met zijn telefoon hebben gesjoemeld.

Sjaboenin werd gearresteerd, en later weer vrijgelaten. In eerste instantie was er sprake van dat hij een enkelband met gps-tracker moest dragen, maar omdat hij actief militair is zou dat veiligheidsrisico’s met zich mee kunnen brengen. Hij moet zich melden voor verhoren, en mag geen contact hebben met medewerkers van het Nationaal Agentschap voor de Bestrijding van Corruptie (NACP) waar hij eerder was gedetacheerd.

Reactie uit civil society

De Oekraïense civil society reageert verbolgen op de zaak tegen Sjaboenin. 68 maatschappelijke organisaties hebben een gezamenlijke brief ondertekend waarin ze president Zelensky oproepen om te voorkomen dat het rechtssysteem wordt misbruikt voor de vervolging van critici.

‘De beschuldigingen van de SBI over zijn vermeende dienstontduiking zijn gebaseerd op de periode waarin Sjaboenin gedetacheerd was bij het Nationaal Agentschap voor de Bestrijding van Corruptie (NACP), in overeenstemming met het officiële bevel van het commando’, staat in de brief. ‘Gevallen van militair personeel dat naar overheidsinstanties en -instellingen werd gestuurd, zijn niet uniek. Tijdens zijn detachering ontving Sjaboenin de standaard financiële steun voor een militair, in overeenstemming met de huidige wetgeving – zonder extra betalingen voor de deelname aan gevechten.’

AntAC, de organisatie van Sjaboenin, neemt geen blad voor de mond en houdt de president persoonlijk verantwoordelijk voor de zaak. ‘Zelensky bouwt tijdens de staat van beleg aan een corrupt autoritarisme, en de zaak Sjaboenin is niets meer dan een showproces om aan te tonen dat de autoriteiten alles kunnen doen met iedereen in het land, hoe absurd het ook lijkt.’ De organisatie wijst erop dat de Oekraïense recherche wordt geleid door Oleh Tatarov, een vertrouweling van Zelensky die fel wordt bekritiseerd vanwege zijn corrupte verleden.

Ook meerdere media leveren felle kritiek op de zaak. ‘Alles aan de manier waarop deze zaak wordt behandeld wijst erop dat het doel is om een vijand te vervolgen, niet om recht te spreken’, schrijft The Kyiv Independent. ‘Sjaboenin heeft herhaaldelijk kritiek geuit op Zelensky's stafchef, Andri Jermak, en zijn meest controversiële plaatsvervanger, Oleh Tatarov. […] De laatste tijd bekritiseerde Sjaboenin vooral het Oekraïense ministerie van Defensie, dat hij beschuldigde van ineffectieve wapenaankopen voor het Oekraïense leger en het niet opschalen van de defensieproductie. Maakt een uitgesproken standpunt tegen inefficiëntie en corruptie van de overheid iemand tot een staatsvijand? Dat is slechts in één geval zo - wanneer het leiderschap zijn eigen overleving en comfort belangrijker vindt dan de belangen van de staat die het regeert.’

‘De zaak tegen Vitaly Sjaboenin is volledig verzonnen door Oekraïense wetshandhavingsinstanties’, schrijft nieuwssite Censor.Net. ‘Soldaat Sjaboenin handelde in overeenstemming met de beslissing van zijn commandant. Een detachering kan geen fraude zijn. De verzonnen zaak tegen Sjaboenin is een manifestatie van de corrupte dictatuur onder leiding van Volodymyr Zelensky.’

Sjaboenin is voorlopig vrij, maar de zaak is nog lang niet voorbij. De aantijgingen blijven voorlopig staan, maar door de aanzwellende kritiek vanuit Oekraïense civil society ligt elk besluit nu onder een vergrootglas. Niet alleen de binnenlandse civil society kijkt mee, maar ook Oekraïnes westerse bondgenoten - terwijl Zelensky juist wil laten zien dat zijn land grote stappen zet in de bestrijding van corruptie.