In aflevering vier van Station Kyiv duiken we in Belarus, vaak omschreven als ‘de laatste dictatuur van Europa.’ Sinds de massale protesten van 2020 zijn talloze tegenstanders van president Loekasjenko gevlucht of opgesloten. Maar is de geest van het verzet helemaal verdwenen? Te gast is journalist, historicus en Belarus-expert Franka Hummels. Lees hieronder een korte teaser van het gesprek, of luister de hele aflevering hier. 

In augustus 2020 gingen tienduizenden mensen de straat op om te protesteren tegen het regime van president Aleksandr Loekasjenko, die middels frauduleuze verkiezingen een zesde ambtstermijn leek veilig te stellen. De grootscheepse demonstraties deden zijn bewind wankelen, maar dankzij hulp vanuit Moskou wist Loekasjenko in het zadel te blijven. Sindsdien trekt de Russische president Poetin de teugels bij Loekasjenko steeds verder aan.

Wat merken Belarussen van de toegenomen Russische invloed?

Het heeft vooral effect op de samenleving. Belarus is al heel lang een proeftuin voor repressie in Rusland. Denk aan het controleren van mensen in de metro, hun telefoons, welke sociale media ze daarop hebben staan en wat ze ermee doen. Daar zijn ze al langer geleden mee begonnen in Belarus en dat doen ze nu in Rusland ook.

Ook de manier waarop strafkampen worden ingericht; dan wordt dat eerst in Belarus uitgeprobeerd en vervolgens in Rusland in de praktijk gebracht. Wat mensen verder merken is vooral toegenomen repressie en het wegtrekken van een hele bovenlaag van de bevolking. Er zijn 1 miljoen mensen vertrokken sinds 2020, niet allemaal als vluchteling. De hele IT-sector is met visa als kennismigranten vertrokken, zij hebben zich ergens anders gevestigd. 

Belarussen protesteren in augustus 2020 massaal tegen het bewind van president Loekasjenko. Foto: Yauhen Yerchak / ANP / EPA

Een miljoen mensen. Dat is tien procent van de bevolking. Dat heeft toch een enorm effect op de achterblijvers?

Zeker, dit is dus ook nog een elite. De economie van Belarus is heel lang staatsgeleid geweest. Tot nog niet zo heel lang geleden moest 50% van elk bedrijf in staatshanden zijn. Dat is niet meer zo. Maar het geeft aan hoe staatsgericht die economie was. De IT-sector was de enige die los daarvan floreerde. Die is gewoon in zijn geheel weg. Dat merk je in de economie. 

Iedereen die onderdeel was van de oppositie en die weg kon, is weg. Je merkt nu nu dat heel doelgericht wordt gekeken wie bij de protesten [in 2020] zijn geweest. Nog steeds worden mensen van hun bed gelicht die daarbij zijn geweest. Zij worden gearresteerd en krijgen een proces of ze blijven twee weken vastzitten als 'administratieve straf' – ook een gevangenisstraf maar dan niet jarenlang. 

Zijn er ook Belarussen die er nog Russische symphatiën op nahouden?

Russisch is nog steeds de belangrijkste taal in Belarus. Russische media hebben nog steeds grip op het land, maar veel minder dan in Rusland. In Belarus weten inmiddels alle mensen wel dat wat de staatsmedia en de Russische media melden niet waar is. Het is niet zo dat men dan weet waar de informatie wel te vinden, maar men weet wel dat wantrouwen nodig is.

Er is ook sympathie. Er is een lange grens met Rusland. De taal is dezelfde. De populaire cultuur is voor een deel vergelijkbaar. Toch, als je kijkt naar opinieonderzoeken – in een dictatuur natuurlijk met een heleboel kanttekeningen – zie je bijvoorbeeld wel dat de steun voor de oorlog [in Oekraïne] zo goed als nihil is. 

Hoe kijken Belarussen naar Oekraïne?

Wat ik van veel Belarussen hoor is boosheid van Oekraïeners. 'Jullie hebben die revolutie niet afgemaakt. Wij hebben altijd doorgezet met onze twee revoluties. Jullie hebben gewoon opgegeven toen het moeilijk werd'. Er is geen 'Hemelse Honderd' voor Belarus. Die protesten [in 2020] zijn gewoon opgehouden. Oekraïners zeggen dan: 'Doordat jullie toen niet hebben doorgevochten om die klootzak bij jullie weg te jagen, gaan wij nu dood door bommen die via Belarus naar Oekraïne gaan'. Veel Belarussen vinden het daarom ook moeilijk om zich uit te spreken; ze krijgen snel kritiek van Oekraïners die hen – heel begrijpelijk – aan de kant van de Russen scharen. 

Een ander probleem is dat Belarussen het moeilijk vinden om aandacht te vragen voor de sores in hun eigen land. Zij worden niet door bommen bedreigd, maar wel door repressie. Toch is kind zijn in Belarus nog steeds veiliger dan in Oekraïne. 

Dus je vindt het een begrijpelijk verwijt van de Oekraïners?

Ik vind het niet terecht, maar ik begrijp het wel. De Oekraïnese president Zelensky heeft Svetlana Tichanovskaja – de leider van de Belarussische oppositie tegen Loekasjenko – bijvoorbeeld vorig jaar voor het eerst officieel ontmoet. Daarvoor heeft Kyiv gewoon contact gehad met Loekasjenko. Hij heeft effectief de macht, dus als je dingen gedaan wil krijgen moet je daar zijn. Maar ook voor de symbolische ondersteuning geeft het wel aan dat er vanuit Oekraïne op regeringsniveau wrevel is ten opzichte van de Belarussen. Ze nemen Belarus ook niet zo heel serieus, omdat ze weten dat Poetin er in feite aan de touwtjes trekt.  

Wil je ook de rest van het gesprek terugluisteren? Beluister Station Kyiv via de diverse podcastplatforms:

Tijdens deze aflevering checken we ook weer in bij correspondent in Kyiv Chris Colijn: hoe kijken Oekraïners naar de rode loper die door Trump in Alaska werd uitgerold voor Poetin?

🎵 Muziektips uit deze aflevering:

• Hubert tipt ‘Obiymi’ ('Omhels me') van de Oekraïense band Okean Elzi
• Franka tipt ‘Minsk-Mensk’ van de Belarussische band N.R.M
• En Chris raadt ‘Avtozak’ aan van de Oekraïense dichter, schrijver, muzikant Serhi Zjadan

Chris Colijn is correspondent in Kyiv voor o.a. RAAM. Franka Hummels is freelance journalist, historicus en Belarus-expert. Hubert Smeets is journalist en oud-correspondent in Moskou. Hij is medeoprichter van RAAM en columnist voor NRC. Thomas van Zijl is host van Station Kyiv en presentator voor o.a. Haagsch College & BNR Nieuwsradio.