Op 21 juni kwam onverwacht de Belarussische oppositie-activist Sergej Tichanovski vrij, een van de belangrijkste gezichten van de anti-regeringsprotesten van 2020. Volgens Belarussisch politiek analist Artjom Sjrajbman laat Aleksandr Loekasjenko met dit gebaar zien dat hij bereid is er alles aan te doen om uit zijn internationale isolement te komen. En voor het eerst in lange tijd lijkt Washington niet onwelwillend om daarin mee te gaan.
De Belarussische oppositieactivist Sergej Tichanovski op een persconferentie vlak na zijn vrijlating uit de gevangenis. Rechts naast hem staat zijn vrouw, de Belarussische oppositieleider Svetlana Tichanovskaja, met in haar hand een foto van haar man voor zijn arrestatie. Vilnius, Litouwen, 22 juni 2025. Foto: Petras Malukas / ANP / AFP
Op 21 juni sprak speciaal gezant van Donald Trump Keith Kellogg in Minsk met Aleksandr Loekasjenko. Kort na het bezoek liet Loekasjenko veertien mensen vrij, grotendeels politieke gevangenen, waarvan ruim de helft afkomstig uit Westerse landen. Toch ging de meeste aandacht uit naar Sergej Tichanovski, die meer dan vijf jaar gevangen had gezeten. Bijna niemand had zien aankomen dat de man van Svetlana Tichanovskaja, en een van de meest zichtbare leiders van de protesten van 2020, al in dit vroege stadium van de gesprekken tussen Minsk en het Westen vrij zou komen.
Beide partijen hadden belang bij het bezoek van Kellogg. De regering-Trump, aan de ene kant, wil een manier vinden om de diplomatie in de regio nieuw leven in te blazen nu onderhandelingen over vrede in Oekraïne duidelijk zijn vastgelopen. Loekasjenko, aan de andere kant, maakt er al lang geen geheim meer van dat hij uit het isolement wil komen waar hij de laatste jaren in is geraakt. Hij wil een rol van grotere betekenis spelen in de regio. Daarvoor is hij bereid offers te brengen, zeker betreffende het punt waarop hij dat makkelijk kan doen: de vrijlating van politieke gevangenen.
'Hij moest tegen haar zeggen “Ik ben je vader” voordat ze begreep dat hij het echt was'
Tijdens de persconferentie van 22 juni 2025 kreeg Sergej Tichanovski de vraag hoe het was om zijn kinderen weer te zien (25:45 - 26:50)
‘Mijn vrouw zei tegen mijn dochter: "Meisje, kijk, je vader is er!" En ze rent naar me toe, valt me in de armen… en we huilen alle twee…’ [huilt]
Svetlana Tichanovskaja: ‘Eigenlijk herkende onze dochter haar vader eerst niet. We zien allemaal hoe politieke gevangenen veranderen tijdens hun verblijf in de gevangenis. Hij moest tegen haar zeggen “Ik ben je vader”, voordat ze begreep dat hij het echt was. Natuurlijk was er een zee van tranen, ongeloof dat datgene waar we vijf jaar op hebben gewacht, nu eindelijk gebeurde.’
Een kleine doorbraak
Het was ruim vijf jaar geleden dat Loekasjenko zulke hoge Amerikaanse gasten ontving. De laatste keer was in februari 2020, toen minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo als gezant van Trump naar Minsk kwam terwijl spanningen tussen Belarus en Rusland hoog opliepen. Net als in 2020 is het huidige bezoek van een hooggeplaatste diplomaat uit Washington geen spontane zet, maar de uitkomst van maandenlange diplomatie.
Zodra in het najaar van 2024 duidelijk werd dat Belarus bereid was politieke gevangenen gratie te verlenen, begon Washington - toen nog onder de vorige regering - te onderhandelen met Minsk over de vrijlating van Amerikaanse burgers en voormalige medewerkers van Radio Svoboda. Maar Loekasjenko koos ervoor nog een paar maanden te wachten, om zo een geste te maken aan de nieuwe Amerikaanse president. Zijn boodschap is duidelijk: nu er in het Witte Huis een pragmatische leider zit die bereid is deals te sluiten zonder Belarus liberale lesjes te willen lezen, lukt hem wat zijn voorganger niet voor elkaar kon krijgen.
Daarbij vragen deze concessies aan de Amerikanen geen grote inspanningen van Loekasjenko's kant. Al vorige zomer begon hij af en toe groepen van tot veertig mensen vrij te laten, politieke gevangenen die voor de VS van minder belang waren. Toch zitten er momenteel nog ruim 1100 mensen vast, en als het regime daartoe besluit kan het zo een nieuwe ronde arrestaties orchestreren. En dus heeft Loekasjenko voldoende onderhandelingsmaterie - zolang er maar een koper is.
Speciaal gezant van Donald Trump Keith Kellogg ontmoet Aleksandr Loekasjenko in Minsk, 21 juni 2025. Foto: ANP/ EPA / Belarus President Press Service Handout
Ter gelegenheid van de inauguratie van Trump eind januari liet Minsk de eerste Amerikaanse gevangene vrij. Twee weken later werden weer drie politieke gevangenen vrijgelaten, onder wie een Amerikaans staatsburger en een journalist van Radio Svoboda. Naar aanleiding daarvan kwam Christopher Smith, plaatsvervangend assistent-minister van Buitenlandse Zaken van de VS, naar Minsk, waar hij Loekasjenko ontmoette en - zoals de New York Times schreef - met hem de contouren van een ‘big deal' besprak: een grootschalige vrijlating van politieke gevangenen in ruil voor een gedeeltelijke opheffing van Amerikaanse sancties.
In April liet Loekasjenko Joeri Zenkovitsj, de laatste politieke gevangene met de Amerikaanse nationaliteit, vrij. Zenkovitsj werd in Minsk opgehaald door Kellogg's assistent, John Coale. Waarschijnlijk was dit ook het startpunt van de dialoog tussen Minsk en een van Trumps belangrijkste diplomaten inzake Oekraïne.
De VS heeft de isolatie van het Belarussische regime op het allerhoogste niveau doorbroken
Het is nog onbekend of Loekasjenko iets terug krijgt voor deze nieuwe ronde vrijlatingen. Naar de maatstaven van de afgelopen vijf jaar is de ontmoeting met Kellogg op zich al een doorbraak voor de Russische diplomatie. In feite heeft de VS de isolatie van het Belarussische regime op het allerhoogste niveau doorbroken. Dat is een belangrijk resultaat, waar Minsk voorlopig misschien genoegen mee neemt.
Zeker nu de gesprekken tussen Rusland en de VS op een doodlopend spoor zitten, moet Loekasjenko oppassen te hard van stapel te lopen in de dialoog met de VS. Het is voor hem van belang om langzaam en waar mogelijk synchroon met Rusland te blijven optrekken. De tijd dat Minsk het zich kon veroorloven om uit eigenbelang en tegen de zin van Moskou in met het Westen te praten is voorbij en komt voorlopig niet terug. Tegenwoordig kan een dergelijke koers worden afgestraft door het Kremlin, dat de afgelopen jaren steeds minder terughoudend is geworden in de omgang met buurlanden, en de invloed op Belarus heeft versterkt.
Geen rode lijnen
Loekasjenko laat met de vrijlating van Tichanovski, zijn sterkste opponent, wiens vrouw Svetlana bovendien gezien wordt als de leider van de Belarusische oppositie, zien hoe waardevol hij de gesprekken met de VS op dit hoge niveau vindt.
De populaire blogger Tichanovski gaf aanzet tot de eerste regionale protesten, nog voor de presidentsverkiezingen van 2020. Hij reisde heel Belarus af en shockeerde iedereen door de president hardop voor ‘kakkerlak’ uit te maken. De livestreams van zijn tirades werden honderdduizenden keren bekeken. Hoewel hij werd gearresteerd voordat de verkiezingen begonnen, werd het de proloog van een bijna geslaagde revolutie en het grootste trauma voor Loekasjenko in de drie decennia dat hij aan de macht is.
Zijn felheid liet Tichanovski in de gevangenis niet varen. Al in het detentiecentrum merkte hij tijdens een geïmproviseerde ontmoeting met Belarussische oppositieleiders op dat niet alleen de Belarussische autocratische leider, maar ook diens kinderen in de problemen zouden kunnen komen na een machtswisseling. Die bedreiging werd door Loekasjenko goed onthouden en meerdere keren publiekelijk herhaald. En ondanks Loekasjenko's wrok wordt Tichanovski nu zomaar vrijgelaten, terwijl de rest van de groep oppositieleden die in 2020 werd gearresteerd nog vastzit.
'Geen brieven, geen telefoontjes, geen priester, geen advocaat: niets'
Op de persconferentie van 22 juni legde Sergei Tichanovski uit welke verschillende regimes het Belarussische gevangenissysteem kent. Aan het eind komt hij aan bij zijn eigen regime (1:10:53 – 1:12:10).
‘Ik zat, en ik denk Babariko en Kolesnikova ook [twee andere oppositieleiders die al sinds 2020 vastzitten], in het regime dat "het allerwreedste regime" heet. Ze laten je zelfs geen brieven ontvangen, twee en een half jaar lang gaven ze me geen enkele brief, je mag je familie niet bellen, al staat dit in de wet. Vijf jaar lang mocht ik niet biechten bij een priester. Stelt u zich voor, ik ben orthodox, en mocht al die tijd niet biechten, niet ter communie gaan. Terwijl dit formeel iedere maand mag. Dus: geen brieven, geen telefoontjes, geen priester, geen advocaat: niets. Dan de gevangeniswinkel. Ik mocht jarenlang geen tandenborstel kopen, geen zeep. Al kreeg ik soms wel iets via via. Ik kreeg via via een potlood… [huilt]'
Misschien is de vrijlating van Tichanovski een berekenende zet om de Belarussische oppositie in ballingschap te ondermijnen. Immers is de legitimiteit van Svetlana Tichanovskaja niet alleen gestoeld op haar populariteit bij de verkiezingen in 2020, maar ook op haar bereidheid om de plaats van haar gearresteerde man in te nemen. Maar vooral lijkt Loekasjenko een signaal aan het Westen te willen geven: met de vrijlating van Tichanovski laat hij zien dat hij in principe bereid is om iedere politieke gevangene vrij te laten. Op dit gebied trekt hij geen rode lijnen, zolang hij maar aan tafel mag blijven zitten.
Het is inderdaad een feit dat Minsk nog veel gevangenen heeft om vrij te laten. Behalve de andere oppositieleiders uit 2020 zit ook Igor Losik, een ex-medewerker van Radio Svoboda, nog vast. Washington maakte in de onderhandelingen al direct duidelijk dat ze ook inzetten op zijn vrijlating, maar Minsk heeft blijkbaar besloten hem voorlopig vast te houden. Hij is een van de ruim duizend politieke gevangenen die nog kunnen worden ingezet in volgende onderhandelingsrondes.
Een veto van Europese traagheid
Hoewel er zeker vooruitgang lijkt te worden geboekt, blijft de verdere uitkomst van de onderhandelingen vaag, ook na het bezoek van Kellogg. Duidelijk is dat Minsk nog veel gevangenen heeft om als inzet te gebruiken, en dat de VS nieuwe delegaties kan sturen en zelfs kan besluiten de Amerikaanse ambassade in Belarus te heropenen. Maar zo'n proces kan niet alleen blijven bestaan uit diplomatieke gebaren.
Vroeg of laat zal Minsk verlichting van het sanctiepakket verwachten. En dan doemt er een obstakel op: de strenge houding van de Europese Unie. Als de Europese sancties niet worden opgeheven, zullen de Amerikaanse toezeggingen onvoldoende zijn om de belangrijkste handelsstromen van Belarus te herstellen.
Vroeg of laat zal Minsk verlichting van het sanctiepakket verwachten
Voorlopig lijkt het er niet op dat de belangrijkste lidstaten van de EU bereid zijn om, in navolging van de VS, de dialoog met Loekasjenko te hervatten. Europese diplomaten hebben nog wel contact met Minsk, maar dat beperkt zich tot het niveau van overleg tussen diplomaten en experts. Het is onvoldoende om EU-landen mee te doen bewegen met Washington en de sancties tegen Belarus op te laten heffen.
De houding van de EU jegens Belarus kenmerkt zich door het soort strenge traagheid waarmee de Unie zich ook tot Rusland verhoudt. Maar de relatie met Belarus heeft relatief minder prioriteit. Stel dat bijvoorbeeld Hongarije of Slowakije zou voorstellen de sancties te versoepelen, maar Polen en Litouwen zouden dwarsliggen, dan zou de discussie daarmee over zijn en er niet verder worden gezocht naar consensus.
'Donald Trump kan dit allemaal met één woord oplossen'
Tijdens de persconferentie van 22 juni riep Sergei Tichanovski Donald Trump op om álle politieke gevangen vrij te laten (1:17:22 – 1:18:10).
‘Beste journalisten, binnen een maand kunnen alle politieke gevangenen van Belarus vrijkomen. Allemaal. En of dat gebeurt hangt ook van u af. Alstublieft, geef alles door aan Donald Trump. Hij kan dit allemaal met één woord oplossen. Laten we deze mensen vrijlaten. Kijk naar mij, misschien zien ze [de andere politieke gevangenen] er niet uit als ik, huilen ze niet zoals ik dat doe, maar geloof mij: ze voelen precies hetzelfde. En er zijn er nog zo veel. Laat ze vrij. Help alstublieft. Trump kan met één woord, ik zweer het, ik weet het zeker, hij kan, alstublieft… [huilt]'
Zolang Loekasjenko aan tafel zit
Als tegenprestatie voor de vrijlating van gevangenen rekent Minsk erop dat Washington in toekomstige gesprekken met de EU voor Belarus opkomt en het standpunt van de Europeanen probeert te veranderen. Maar daarvoor moet de interesse van de VS in Loekasjenko niet alleen humanitair, maar ook geopolitiek van aard zijn. Minsk zou bijvoorbeeld aan Washington moeten laten zien dat het gewicht in de schaal legt als het gaat over de oorlog in Oekraïne.
Kellogg is in zijn hoedanigheid van speciaal gezant voor Oekraïne als geen ander geschikt om dat gesprek over de beëindiging van de oorlog te voeren. Maar tot nu toe is niet duidelijk wat Loekasjenko hem aan zou kunnen bieden. Tijdens de onderhandelingen van Minsk in 2022 was Belarus dan misschien geen echte bemiddelaar, maar bood het wel een diplomatiek platform. Inmiddels is het land alleen nog een doorvoerroute voor krijgsgevangenen. Niemand is van plan om de diplomatieke actie van Istanboel naar Minsk te verplaatsen, en Loekasjenko heeft geen enkel middel om invloed uit te oefenen op Rusland of Oekraïne.
Het is niet uitgesloten dat Washington vooral wil laten zien dat het in de regio diplomatiek succes boekt nu de gesprekken met Rusland en Oekraïne lijken te falen
Het is niet uitgesloten dat Washington op dit gebied ook helemaal geen hoge verwachtingen heeft, maar vooral wil laten zien dat het in de regio diplomatiek succes boekt nu de gesprekken met Rusland en Oekraïne lijken te falen. Of wellicht is in de zoektocht naar de juiste aanpak van Kyiv en Moskou de frustratie zo groot geworden dat de VS nu zelfs bereid zijn om advies van Loekasjenko aan te nemen. Zijn voorstanders omschrijven Loekasjenko immers graag als iemand die Poetin als geen ander begrijpt, en dus een bijzonder waardevolle gesprekspartner is voor Europa.
Hoe dan ook blijft de vraag in hoeverre Minsk daadwerkelijk invloed uit kan oefenen op de oorlog of het onderhandelingsproces. Dat proces is immers niet vastgelopen vanwege een gebrek aan voorstellen van de kant van Rusland of Oekraïne. Zolang Moskou geen sterke redenen heeft om af te zien van haar maximale eisen en Kyiv niet voldoende aanleiding ziet om die eisen te accepteren, zal er geen vooruitgang worden geboekt, ongeacht wat Minsk doet. Maar zolang Loekasjenko aan tafel mag blijven zitten, probeert hij eruit te halen wat hij kan. En voor het eerst in lange tijd lijkt Washington niet onwelwillend om daarin mee te gaan.
Vertaald uit het Russisch door Sophie Polm
Dit artikel verscheen eerder bij Carnegie Politika
