De Basmanny rechtbank in Moskou heeft toneelregisseur Kirill Serebrennikov op 23 augustus veroordeeld tot huisarrest tot 19 oktober wegens verdenking van 'grootschalige fraude' met overheidssubsidie. Serebrennikov, artistiek leider van het beroemde Gogol-tsentr, wordt verdacht van het verduisteren van minimaal 68 miljoen roebel (ongeveer 900.000 euro) aan staatssubsidie voor toneelprojecten die deels nooit zouden zijn uitgevoerd. De culturele elite van Moskou spreekt van een showproces en vreest voor een harde backlash in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2018. Serebrennikov noemde de beschuldiging 'absurd' en vroeg om vrijlating om zijn film over cultzanger Viktor Tsoj te kunnen voltooien.
Toneelregisseur Serebrennikov voorgeleid in de rechtszaal (foto Facebook)
De regisseur werd op 22 augustus om 1 uur 's nachts door een arrestatieteam uit zijn hotel gehaald in Petersburg, waar hij werkte aan de opnamen voor zijn nieuwe film 'Zomer', over de jong gestorven cultzanger Viktor Tsoj. Meer dan dertig culturele grootheden hebben hun steun aan de regisseur uitgesproken. Enkelen traden op in de rechtbank en boden aan voor hem borg te staan. Op straat verzamelden zich tegen de 200 mensen, die om zijn vrijlating riepen.
Het Onderzoekscomité meldt op zijn site dat Serebrennikov is gearresteerd wegens 'buitengewoon grootschalige oplichting' (lid 4, artikel 159 Wetboek van Strafrecht). Het gaat om verduistering van een bedrag van 'niet minder dan 68 miljoen roebel' (975.000 euro).
De arrestatie is een vervolg op huiszoekingen bij Serebrennikov en een politieinval bij zijn theater op 23 mei. Destijds werden een ex-boekhoudster en twee ex-directeuren opgepakt. Serebrennikov noemde de beschuldigingen 'absurd' en vroeg de rechtbank hem vrij te laten omdat hij wil doorwerken aan zijn film.
'Zijn reputatie is smetteloos'
Serebrennikovs advocaat noemde de uitspraak ongefundeerd. Meer dan 30 culturele grootheden namen het voor de regisseur op. Regisseur Vladimir Mirzojev vatte de situatie op straat voor de rechtbank tegenover tv-kanaal Dozjd als volgt samen: 'De reputatie van Serebrennikov is smetteloos, die van onze overheid ver beneden de plinten. Waarom zou ik hen in dezen vertrouwen?' Satiricus Viktor Sjenderovitsj: 'Dit is de zoveelste verandering van de spelregels, een nieuw signaal van de macht. Net als destijds bij het proces tegen Chodorkovski, al legde dat meer gewicht in de schaal. Het is een signaal in de aanloop naar de presidentsverkiezingen: geen enkele elite in Rusland kan je redden.' Als vele andere aanwezigen kon Sjenderovitsj naar het 'waarom' slechts gissen. Wie weet was de antiklerikale film De leerling (over religieus fundamentalisme) de druppel die de emmer deed overlopen, opperde hij. 'De overheid, de kerk en de siloviki [machtsorganen] zijn hier drie handen op één buik. Wij mogen slechts buigen, op de grond gaan liggen en bidden.'
Volgens journalist Jelena Tsjekalova wil de overheid met dit 'showproces' de mensen diets maken dat 'er ook in het theater geen vrijplaats meer is. Steek je kop niet boven het maaiveld uit, of hoepel op naar het buitenland.' En uitgeefster Irina Prochorova zei dat het scenario bekend is: 'Al die dingen als: Serebrennikov wordt in het holst van de nacht opgepakt, in de rechtszaal spreekt men over toneelvoorstellingen die niet zouden zijn opgevoerd, terwijl ze dat aantoonbaar wel zijn, die methode om een grote regisseur weg te zetten als een kleine oplichter, zo werkt ons systeem van afschrikking. Dit is geen rechtszaak maar een afrekening. Een showproces tegen de culturele wereld.'
Tegen de tweehonderd mensen (inclusief journalisten) stroomden samen op straat bij de rechtbank. Op de zitting was de roep om 'vrijheid' van de straat duidelijk te horen. Zoals in Russische rechtszaken gebruikelijk zat Serebrennikov in de rechtszaal in een getraliede kooi. Meer dan 12.000 mensen hebben volgens de Moscow Times inmiddels een petitie ondertekend waarin om zijn vrijlating wordt gevraagd.
Bekentenis van boekhoudster
De arrestatie komt nadat een ex-boekhoudster van het theater, die al drie maanden in eenzame opsluiting in voorarrest zit, de regisseur tijdens een rechtszitting op 9 augustus beschuldigde van verduistering van subsidiegeld. Tot dat moment was Serebrennikov slechts als getuige in de zaak gehoord. De boekhoudster, Nina Masljajeva, werd opgepakt op 23 mei, na huiszoekingen bij Serebrennikov en een politieinval in het theater. Zij zit al drie maanden in isolement en heeft verklaard dat ze bereid is alles te ondertekenen in ruil voor vrijlating. Op 16 augustus werd Serebrennikovs buitenlandse paspoort ingenomen, zodat hij het land niet kon verlaten.
Het Gogol-tsentr is een van de spraakmakendste theaters van Moskou, door Serebrennikov (47) opgericht in 2012, met de steun van de toenmalige progressieve wethouder van cultuur Sergej Kapkov, die inmiddels het veld heeft moeten ruimen. De toneelstukken van Serebrennikov waren beroemd, maar ook fel omstreden. Russisch-orthodoxe gelovigen protesteerden tegen naaktloperij, zedenbederf en pedofilie op het toneel. Serebrennikov is ook filmregisseur. Zijn laatste film, De leerling, geprezen op het filmfestival van Cannes, gaat over Russisch-orthodox religieus fundamentalisme. In 2015 eisten Russisch-orthodoxe activisten dat theaters die godslasterlijke stukken op de planken zetten verstoken moesten blijven van staatssubsidie. Ze organiseerden een tentoonstelling waarop foto's van 'aanstootgevende' voorstellingen te zien waren, met daarnaast de subsidiebedragen die de theaters daarvoor hadden opgestreken. Gogol-tsentr was een van de voorbeelden. Waarschijnlijk is de zaak zo aan het rollen gebracht.
De aanvankelijke verdenking was dat de directie van de Zevende Studio, gelieerd aan het Gogol-tsentr en geregistreerd op het huisadres van Serebrennikov, in de periode 2011-2014 200 miljoen roebel aan staatssubsidie had verduisterd. De toneelvoorstelling, A Midsummer Night's Dream van Shakespeare, waarvoor het geld bestemd was zou nooit zijn opgevoerd. In werkelijkheid staat het stuk gewoon op het repertoir. Twee ex-directeuren en de boekhoudster werden gearresteerd. Serebrennikov werd destijds als getuige voor verhoor meegenomen naar het politiebureau.
Ballet over Noerejev afgeblazen
De politieinval in mei leidde tot grote beroering in culturele kringen in Moskou. De directeur van het Bolsjoj Theater schreef een bezorgde brief aan Poetin, en tal van regisseurs spraken hun steun uit aan Serebrennikov. Filmregisseur Aleksandr Sokoerov zei in de Novaja Gazeta, met een duidelijke verwijzing naar de Stalin-tijd: 'We hebben slechte herinneringen aan zulke affaires. En niemand heeft ons gerustgesteld dat er sinds die vervlogen tijden bij ons iets kardinaal veranderd is. De overheid heeft niet luid en duidelijk gezegd: burgers van Rusland, maak u geen zorgen! De machtsinstanties zijn veranderd. Wij zijn niet de erfgenamen van dat systeem, waarin alles en iedereen verdacht was en het onmogelijk was onder die verdenking uit te komen.'
Het net sloot zich rond Serebrennikov toen het Bolsjoj Theater, drie dagen voor de première van 11 juli, totaal onverwacht het ballet Noerejev, over de in 1961 uit de Sovjet-Unie gevluchte homoseksuele danser Rudolf Noerejev, werd afgeblazen omdat de voorstelling 'niet voldragen' zou zijn. Serebrennikov schreef het script.
Minister van Cultuur Vladimir Medinski, die zich in het verleden regelmatig kritisch over het Gogol-tsentr heeft uitgelaten, noemde de arrestatie 'betreurenswaardig'. 'Maar er is geen sprake van politieke of economische motieven'. Hij zei dit bevestigd te hebben gekregen van 'bronnen'. 'Wij van onze kant kunnen slechts één ding doen: de controle op overheidssubsidie aanscherpen. Maar wij zijn niet het Onderzoekscomité. We kunnen niet elke handtekening controleren.'
Cultuurcriticus Andrei Arkhangelski schreef eerder op RaamopRusland dat 'verduistering van overheidsgeld' in Rusland de 'nachtmerrie van elke manager, directeur of boekhouder' is. De regels zijn zo ondoorzichtig dat iedereen continu in overtreding, en dus chantabel, is. 'Je moet proberen de wensen van de regering te raden, met je intuïtie aan te voelen. Het systeem vraagt in wezen om een mystieke eenwording. Daarnaast gebruikt de regering cultuurschandalen om signalen aan de maatschappij te geven: troostende of dreigende en meestal zowel het een als het ander. Zo is er een sfeer ontstaan van absurdisme, angst en complete achterdocht,' aldus Arkhangelski, cultuurchef van de krant Kommersant.
Bestsellerauteur Boris Akoenin, die na de onderdrukking van de straatprotesten in 2012 Rusland verliet, zei tegen de Moscow Times: 'Arrestaties van mensen van dit kaliber, die internationaal opzien baren, vinden alleen plaats met de toestemming, of soms op direct bevel van de hoogste baas. Anders is het onmogelijk. Dus laten we de dingen bij de naam noemen. Toneelregiseur Meyerhold werd niet gearresteerd door de [geheime politie] NKVD, maar door Stalin. Regisseur Serebrennikov is niet gearresteerd door het Onderzoekscomité. Hij is gearresteerd door Poetin'.
Zie hier een toneelanimatie van nieuwsorganisatie RBK: 'Gerechtelijk onderzoek à la Gogol' over de zaak-Serebrennikov (in het Russisch), door medewerkers van het theater een 'poppentheaterhysterie' en 'een onwaarschijnlijk spektakel' gedoopt.