Op 1 september, de eerste schooldag, ging in de Donbas het veertiende staakt-het-vuren in. Ook dit zal geen stand houden. Vier jaar al geeft Alexander Hug leiding aan de speciale monitoring mission van de OVSE in Oekraïne, die bestandsschendingen moet registreren en de bevolking helpt het hoofd boven water te houden. In oktober vertrekt hij. Zijn conclusie in een afscheidsinterview: de oorlog kan stoppen, maar de politieke wil ontbreekt. Want er is geen enkele scheidslijn tussen de Oekraïners aan beide zijden van de frontlinie.

Alexander Hug (OVSE) op de crash-site van de MH17, juli 2014.

door Laura Starink

Elke dag passeren 40.000 Oekraïners over en weer de wegversperringen in de frontlinie tussen de strijdende partijen in de Donbas. Voor de Zwitser Alexander Hug, de facto leider van de OVSE-missie in Oekraïne (zijn officiële titel is Principal Deputy Chief Monitor ) met 720 waarnemers de naleving van de Minsk-akkoorden controleert, is dat het beste bewijs dat we hier te maken hebben met een kunstmatig gecreëerd conflict, dat niet bestaat in de hoofden van de gewone burgers.

Eind oktober vertrekt Hug bij de missie, na vier jaar pendelen in oorlogsgebied.  

‘Wij houden geen opiniepeilingen, maar verreweg de meeste mensen die wij spreken in het gebied aan beide zijden van de contactlinie zeggen dat ze zich beschouwen als Oekraïners,’ zegt Hug in een skype-interview vanuit zijn hoofdkantoor in Kiev. ‘Zelfs in de stad Donetsk [de hoofdstad van de zelfs niet door Rusland erkende Volksrepubliek Donetsk – red.] wordt Oekraïens gesproken, zonder vrees voor vergelding. De bewoners mogen van mening verschillen over het beleid van de regering in Kiev, over de mate waarin de Donbas moet worden geherintegreerd in Oekraïne, over de mate van autonomie, maar een overgrote meerderheid van de bevolking identificeert zich als Oekraïner.’

Euromajdan en Donbas

De opstand van Euromajdan leidde in februari 2014 tot de vlucht van president Janoekovitsj. In reactie daarop ontstond een serie kleinschalige demonstraties en bezettingen van overheidsgebouwen in de industriesteden Donetsk en Loegansk, die door Rusland werden aangemoedigd. In de Donbas werden twee 'volksrepublieken' uitgeroepen, die door bijna niemand worden erkend, zelfs niet door Rusland.

De opstand ontaardde snel in een ernstig militair conflict tussen Rusland en Oekraïne. Aanvankelijk stonden met kalasjnikovs bewapende locale rebellen tegenover een ongeorganiseerd Oekraïens leger, aangevuld met tienduizenden Oekraïense vrijwilligers. Inmiddels is het Oekraïense leger gemoderniseerd en voorzien van Amerikaanse javelins.

Aan de andere kant van de frontlinie staat een door Rusland bewapend en geleid rebellenleger. Noemde Oekraïne de oorlog eerst nog voorzichtig een ‘Anti-Terroristische Operatie’, sinds dit voorjaar spreekt president Porosjenko openlijk van een oorlogsoperatie tegen een invasie door Rusland. Ondanks bewijs van Russische militaire aanwezigheid blijft Moskou alle betrokkenheid ontkennen. Rusland noemt het een Oekraïense burgeroorlog.

De Minsk-akkoorden, die al sinds najaar 2014 vrede beloven, worden langs de contactlijn dagelijks geschonden en er vallen nog wekelijks slachtoffers. Op 1 september, het begin van het schooljaar, ging voor de 14^de  keer een rituele wapenstilstand in. Meestal houden die staakt-het-vurens geen dag stand. 

'The conflict'

Vier jaar oorlog in Europa: Alexander Hug zul je dat woord niet in de mond horen nemen. De Zwitser valt nooit uit zijn rol: in de neutrale terminologie van de OVSE (ook Rusland is lid) spreekt hij consequent van ‘the conflict’. Nooit zal hij Rusland als agressor kenschetsen maar hij zal ook nooit verzuimen de rebellenrepublieken te voorzien van het bijvoeglijk naamwoord ‘niet-erkend’. Voor de OVSE – en voor bijna de hele wereld – zijn de Volksrepublieken illegale constructies. Zelfs Rusland heeft ze officieel niet erkend.

Op 31 augustus werd Aleksandr Zachartsjenko, leider van de ‘Volksrepubliek Donetsk’, in café Separ (afkorting voor separatist) in Donetsk opgeblazen. Dat was zo ongeveer bij het OVSE-kantoor om de hoek. Hug had hem een paar dagen daarvoor nog  gesproken. ‘Zachartsjenko was een van de ondertekenaars van de Minsk Akkoorden en de leider van de gewapende formaties in het gebied van Donetsk. Onze waarnemers wonen ook in de gebieden die onder hun controle staan. Zij zijn verantwoordelijk voor onze veiligheid, maar moeten ook garanderen dat wij ons werk kunnen doen. Dat vereist contact, maar het is contact zonder enige vorm van erkenning. Voor ons was Zachartsjenko niet de leider van de Volksrepubliek Donetsk, want dat is een zelfverzonnen titel, maar de man die de baas was over de militaire groepen die wij moeten controleren.’

Op de vraag of de moord een nieuw bewijs is van de instabiliteit van de Volksrepublieken zegt Hug: ‘Laten we ons bij de feiten houden. Na dit incident op 31 augustus is de situatie langs de contactlijn en in Donetsk kalm gebleven. Er is geen sprake van verslechtering van de situatie. We hebben niets abnormaals geregistreerd.’

Beeld van Russisch konvooi, dat illegaal de Oekraïense grens overgaat. Foto OVSE.

Hugs eeuwige met meel in de mond praten is veel Oekraïners een doorn in het oog. Op 14 augustus baarde de OVSE, die dagelijks minutieus rapporteert over de eindeloze schendingen van de Minsk-akkoorden, dan ook opzien met videobeelden waarop duidelijk te zien is dat militaire vrachtwagens uit Rusland zonder enige belemmering de grens met Oekraïne passeren. Vierhonderd kilometer van de grens met Rusland ligt in rebellengebied en staat dus niet meer onder controle van Oekraïne. Het is een gapend gat in de landsverdediging en hoewel de OVSE geacht wordt die grens te controleren, krijgt ze nauwelijks toegang tot dat gebied. Haar drones worden regelmatig uit de lucht geschoten.

Pas na vier jaar komt u met bewijs dat Rusland Oekraïne straffeloos in en uit rijdt. Is dat niet rijkelijk laat?

‘Uw analyse klopt niet. Wij signaleren al sinds het begin van het conflict in de gebieden, die niet onder controle van de Oekraïense overheid staan, de aanwezigheid van omvangrijk militair materieel. Het is aan u om conclusies te trekken op grond van onze verslagen. Wij spreken zelf niet van Russische betrokkenheid omdat wij niet bevoegd zijn het materieel te controleren. Maar wij hebben gesproken met mensen die zelf aangaven onderdeel uit te maken van Russische legereenheden, die op rotatie in Oekraïne vechten. Daarover hebben we al in 2015 bericht. Ook hebben we eerder trucks gesignaleerd richting de grens die niet onder controle van de Oekraïense regering staat. Op onze website en sociale media kunt u een hele catalogus met beelden van militair materieel zien dat wij in de regio hebben waargenomen. De laatste keer was op 4 september, toen we met onze drones een vergelijkbaar konvooi hebben gespot, dat de Russische grens passeerde.’

Registreert u ook Russische militaire bases in de Donbas?

‘We rapporteren dagelijks over de opbouw van militair materieel aan beide zijden van de contactlijn tussen de strijdende partijen. Dan hebben we het over tanks, raketafweersystemen, lanceerinstallaties etcetera. Waar ze vandaan komen kunnen wij niet zeggen, omdat we niet het recht hebben dat te onderzoeken. Dat valt niet onder ons mandaat. Maar wij rapporteren en benoemen alles wat we waarnemen. Als we materieel ontdekken dat we wel kunnen identificeren dan doen we dat. In de niet-door-de-Oekraïense overheid gecontroleerde gebieden zien we goedgeorganiseerde militaire bases met veel materieel. Ook die beelden hebben we gepubliceerd.’

10.300 doden

De Hoge Commissaris voor de mensenrechten van de Verenigde Naties schatte het totale aantal doden in zijn laatste rapport van juni 2018 op 10.300, waarvan 3.000 burgerslachtoffers. Tussen de 7.000 en 9.000 burgers zijn gewond geraakt. Behalve ontelbare schendingen van het staakt-het-vuren, dat is afgesproken in de Minsk-akkoorden, signaleert de VN martelingen, verdwijningen, aanvallen op de persvrijheid, illegale detentie  en ernstige belemmeringen in bewegingsvrijheid in het oorlogsgebied. Veel geboekstaafde overtredingen vinden plaats op het grondgebied dat onder controle staat van Kiev, maar de VN verklaart dat uit de onwil tot samenwerking van de rebellengroepen in de Volksrepublieken, die geen inzage geven in hun handel en wandel.

Onvoorbereide missie

Alexander Hug heeft de oorlog in de Donbas van begin af aan van zeer nabij meegemaakt. Toen hij aantrad, in maart 2014, was het mandaat van de OVSE-missie beperkt tot een kleine monitoring mission die in steden in heel Oekraïne moest controleren of de nieuwe post-Majdan-overheid in Kiev zich wel aan de regels van democratie en rechtsstaat hield. Het was onrustig in het hele land, na de annexatie van de Krim broeide er opstand in het oosten, waar pro-Russische activisten hoopten op een Krim-scenario. Zij bezetten, in navolging van Majdan, overal overheidsgebouwen.

‘Het eerste wat we in Kiev probeerden te doen was onderhandelingen starten over de situatie rond het Majdanplein en in andere steden om de bezette gebouwen te ontzetten. In de Donbas waren die bezettingen aanvankelijk ongewapend, daarna doken houten knuppels op, ijzeren staven en vervolgens kalasjnikovs en mortieren. Binnen de kortste keren werden we geconfronteerd met een gewapend conflict en daar waren we totaal niet op voorbereid. Onze staf was niet geworven, noch toegerust voor zo’n missie. Er waren dynamische veranderingen in onvoorspelbare situaties. We hadden bijvoorbeeld geen enkel beveiligd voertuig tot onze beschikking. We moesten ons bliksemsnel aanpassen en dat doen we nog steeds.’

De eerste test was de gijzeling van 8 waarnemers van de OVSE in Donetsk. Ze zaten van half mei tot half juni gevangen bij de rebellen en konden pas na Russische bemiddeling worden bevrijd. Toen werd op 17 juli 2014 de MH17 neergeschoten. Hug was een van de eerste buitenlanders ter plaatse.

Alexander Hug op de rampplek van de MH17, juli 2014.

‘Het is altijd onze opzet geweest toegang te houden tot het gebied dat niet meer onder regeringscontrole stond en dat is gelukt. In al die viereneenhalf jaar hebben we dat gebied niet verlaten. Tijdens de ramp met de MH17 bewezen we voor het eerst wat de meerwaarde van ons mandaat was: blijven praten met gewapende mannen. Ik  was op 18 juli, aan het begin van de middag, de eerste die met een OVSE-patrouille aanwezig was op de plek van de ramp. Ik ben een maand gebleven, om de berging van de stoffelijke overschotten en de wrakstukken te helpen faciliteren. De samenwerking met het door Nederland geleide onderzoeksteam was erg goed. Er waren geen grote incidenten en we hebben niemand in gevaar gebracht. Het was destijds volstrekt onduidelijk wie waar de baas was, wat de volgende stap moest zijn. Er waren geen regels voor gebruik van geweld, niemand wist of we weer gekidnapt zouden worden of niet. Gezien de onvoorspelbare omstandigheden hebben we vermoedelijk gedaan wat mogelijk was.’

Grimmige zomer

De MH17 was het begin van een grimmige zomer. Hug was zelf getuige van twee cruciale veldslagen, die de loop van de oorlog bepaalden. In augustus 2014 drong het Oekraïense leger de rebellen steeds verder in het defensief. Toen schoten Russische troepen te hulp. De Oekraïners leden bij de stad Ilovajsk een gevoelige nederlaag, met honderden doden. Ilovajsk dwong de Oekraïners tot de eerste wapenstilstand, de Akkoorden van Minsk, die op 5 september in de Wit-Russische hoofdstad werden gesloten. Het staakt-het-vuren hield geen stand en in de winter escaleerden de gevechten rondom spoorwegknooppunt Debaltseve.

‘Daar ben ik persoonlijk aanwezig geweest. We probeerden om in samenwerking met een Oekraïense en Russische generaal een patrouille de stad in te krijgen. Dat mislukte omdat de Russische generaal niet meewerkte [de Russen was er alles aan gelegen Debaltseve vóór een nieuwe wapenstilstand in handen te krijgen en ze vochten door – red.]. Daardoor hadden wij geen veiligheidsgaranties. Maar we waren zo dicht bij de stad dat we de impact van de artilleriebeschietingen konden waarnemen. Ik had een videocommunicatielijn met een Oekraïense officier in de stad.’ De rebellen wisten Debaltseve te behouden en op 19 februari 2015 ging het tweede Minsk-akkoord in. Ook dat hield geen stand.

Het splinternieuwe vliegveld Donetsk werd na maandenlange strijd totaal verwoest (foto Sergej Lojko)

In de loop van 2015 ontvouwde zich vervolgens de in mensenlevens en materieel zeer kostbare veldslag rondom de internationale luchthaven van Donetsk. ‘Daar had ik voor het eerst contact met Zachartsjenko, direct op het slagveld,’ zegt Hug. ‘Wij organiseerden het bergen van de lichamen en het ophalen van de gewonden. Door uit te onderhandelen dat de wapens een paar uur, soms zelfs maar enkele tientallen minuten, zouden zwijgen, konden de strijdende partijen hun doden en gewonden van het slagveld halen. We waren erg bezorgd over de noord-westelijke wijken van Donetsk, die ook onder vuur kwamen te liggen. De stad ligt vlakbij de luchthaven.’ Uiteindelijk werd het vliegveld na een maandenlange uitermate wrede loopgravenoorlog met de grond gelijk gemaakt.

Dan was er de slag rondom het kleine dorpje Sjyrokine aan de zee van Azov, tussen de Russische grens en de Oekraïense havenstad Marioepol. De Russen wilden via Marioepiol een landcorridor tot de afgesloten Krim forceren, maar die aanval werd door de Oekraïners afgeslagen. ‘Het vreedzame dorpje met pensionado’s lag opeens in het hart van het strijdgewoel. We hebben eindeloos lang geprobeerd om een locale oplossing te vinden, maar toen het dorpje werd bevrijd [door de Oekraïners – red] bleek het totaal verwoest. Daar zijn veel burgers omgekomen en wie het overleefde is gevlucht en woont nu als IDP (internally displaced person) elders in de regio. Met sommigen heb ik nog steeds contact, bijvoorbeeld met Joeri, wiens huis in het dorpscentrum wij als uitvalsbasis mochten gebruiken. Hij woont nu in Novoazovsk bij de Russische grens. Ook de tachtigjarige zussen Anna en Raisa, die ironisch genoeg aan de Vredesstraat in Sjyrokine woonden, zijn nu IDP’s in Marioepol. Er zijn in het hele gebied veel van dit soort kleine stadjes en dorpjes die zwaar getroffen zijn.’

Op 24 augustus vierde Kiev Onafhankelijkheidsdag met een grote militaire parade. Veel Oekraïners zijn trots dat ze voor het eerst in hun zelfstandige bestaan een fatsoenlijk leger hebben. Het is een groot verschil met de bandeloze vrijwilligersbataljons van 2014 en 2015, die slecht te controleren waren. Is dat verschil merkbaar?

‘Er is een significante verandering in de organisatie van de gevechten aan Oekraïense zijde. De Anti-Terroristische Operatie is omgevormd in een militair aangestuurde Joint Forces Operation, die eind april is begonnen. De feiten op de grond laten zien dat de situatie sindsdien niet verslechterd is. Vergeleken met vorig jaar zijn er minder bestandsschendingen en dat geldt ook voor het aantal burgerslachtoffers. In heel 2017 waren er 486 burgerslachtoffers, waarvan 87 doden en 399 gewonden. Dit jaar tellen we tot onze laatste meting op 10 september 181 burgerslachtoffers, waarvan 34 doden en 147 gewonden. Dat geeft aan dat het geweld iets is geluwd en dat men minder rücksichtslos gebruik maakt van mortieren, tanks en artillerie. Dat zijn de grootste killers, de salvo’s met shrapnel die zoveel dood en verderf zaaien. Natuurlijk is elke dode een tragedie, vooral als het burgers zijn.’

De drones waarmee de OVSE troepenverplaatsingen controleert worden door rebellen regelmatig uit de lucht geschoten.

Hug benadrukt dat het erg moeilijk is vast te stellen wie op wie vuurt bij de bestandsschendingen. ‘Er is veel mist in dit soort conflicten. Wat de schietpartijen betreft kunnen we alleen zeggen dat beide partijen de overeenkomst geen wapens te gebruiken schenden. Dat komt vooral omdat ze hun zware wapens (tanks, mortieren, artillerie) niet hebben teruggetrokken. Op veel plekken staan ze veel te dicht bij elkaar, soms zelfs maar een paar meter. Dat is een recept voor rampen of meer geweld. Dat is allemaal geregeld in de Minsk-akkoorden, maar zolang die niet worden uitgevoerd worden de oorzaken voor de schendingen niet weggenomen. Wat we wel zien is dat de meeste beperkingen op bewegingsvrijheid plaatsvinden in gebied dat niet onder controle van Kiev staat.’

Reden tot optimisme?

Terugkomend op het intensieve grensverkeer over de frontlinie zegt Hug: ‘Er is geen enkel ander conflict waar die contactlijn zo massaal wordt overschreden. Veertigduizend mensen per dag gaan aan de overkant hun pensioen ophalen, boodschappen doen, geld pinnen, naar de datsja, naar werk of school of op bezoek bij vrienden of familie. Normaal gesproken is een frontlinie een scheidslijn tussen etnische of religieuze groepen. Dat is hier niet aan de orde. Oekraïners aan beide kanten vertellen ons dat dit niet hun conflict is. Ze snappen niet waarom het niet beëindigd wordt en ze willen dat er zo snel mogelijk een einde aan komt. Die grens bestaat helemaal niet in de hoofden van de mensen. Het is een harde realiteit waarmee ze moeten leven.’

Heeft u bij uw vertrek nog enige vorm van optimisme?

‘Ik ben er zeker van dat het geweld kan worden gestopt. Op 1 september, het begin van het schooljaar, ging het veertiende staakt-het-vuren in en de bestandsschendingen daalden direct. Op 28 augustus telden we 781 schendingen en op 1 september maar 40. Gewoonlijk duurt die daling tussen 2 en 4 weken. Het laat zien dat het kan. De hoop voor de toekomst van dit deel van Oekraïne zijn die honderdduizenden Oekraïners aan beide zijden van de contactlijn die ongelooflijk veerkrachtig zijn. Maar mag ik Shimon Peres citeren, die ooit zei: er is licht aan het einde van de tunnel, maar het slechte nieuws is: er is geen tunnel. Het grote risico is dat mensen dat gevoel dat ze bij Oekraïne horen verliezen en dat de contactlijn uiteindelijk een scheidslijn wordt. Dat moet koste wat koste worden voorkomen. Tot nu toe hebben ze nog betrekkingen met de andere kant, omdat die scheidslijn in hun hoofd niet bestaat. Een kind in Donetsk, dat bij mijn komst in 2014 vijf jaar oud was, is nu tien jaar. Dat kind kent alleen conflict. Nog vijf jaar krankzinnigheid en dat kind heeft een referentiekader waar je moeilijk mee om kunt gaan. Het geweld moet stoppen. Hoelanger het duurt, hoe groter de kloof tussen de mensen.’

Lees hier een eerder interview met Alexander Hug, uit 2016.