Op 15 oktober verbrak de Russisch-orthodoxe Kerk onder leiding van patriarch Kirill de banden met het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel uit woede over de erkenning van de zelfstandigheid van de Oekraïens-orthodoxe Kerk in Kiev. Het is het voorlopige dieptepunt in een religieuze twist met een geschiedenis van drie eeuwen. Het is ook een nieuw dieptepunt in de politieke betrekkingen tussen Kiev en Moskou. Onze kerkexpert Sergej Tsjapnin legt uit wat er nu gaat gebeuren en welke nieuwe valkuilen opdoemen. (Read the Russian version here).

De Russische patriarch Kirill op de Heilige Synode in Minsk, waar de banden met Constantinopel werden verbroken.

door Sergej Tsjapnin

Eenieder die van begin af aan de gebeurtenissen rondom de uitroeping van de zelfstandigheid van de Oekraïense orthodoxe kerk heeft gevolgd, dat wil zeggen sinds april van dit jaar, kreeg de indruk dat het vooral draaide om allerhande schone woorden en verklaringen, terwijl concrete stappen aanzienlijk later zouden volgen, als er überhaupt iets concreets zou gebeuren.

Uit die verklaringen bleek dat Oekraïne hardnekkig bleef vragen om die autocefalie, terwijl de patriarch van Constantinopel even overtuigd bleef antwoorden dat hij de vraag in behandeling zou nemen. Hoe lang zou hij daarvoor uittrekken? De experts rikraaiden - het zal zo lang duren als de patriarch nodig denkt te hebben.

Het gespannen wachten op de tomos, het speciale document dat de onafhankelijkheid van de Kerk bekrachtigt, zette in aan het begin van de zomer. Eerst verwachtte men het decreet eind juli, op het feest van de heilige vorst Vladimir [de kerstenaar van de slavische volkeren - red.], daarna begin september - als conclusie van het Bisschoppenconcilie van het patriarchaat van Constantinopel, daarna half oktober, in het slotdocument van de Synode van het patriarchaat van Constantinopel, maar al die verwachtingen kwamen niet uit. Zelfs president Porosjenko leek een beetje te hard van stapel te hebben gelopen toen hij na de Synode op twitter schreef dat de tomos een feit was. Het bleek niet waar.

De indruk ontstond dat de Oecumenische patriarch Bartolomeus de spanning bewust opdreef om daarna opnieuw te kunnen zeggen: 'we blijven de zaak onderzoeken', 'het proces van verlening van autocefalie wordt voortgezet' etcetera. Niemand twijfelde  eraan dat men geen haast maakte met de autocefalie, maar tegelijkertijd vroeg iedereen zich af waar hij bleef. Er was immers al een half jaar verstreken.

Belangrijk voorbereidend werk

We moeten echter constateren dat men in dat halve jaar niet stil heeft gezeten. Ten eerste zijn de historische documenten en de daarbij behorende commentaren geopenbaard, die de rechten van de patriarch van Constantinopel over het grondgebied van Oekraïne onderbouwen. Ten tweede is algemeen de mening ingedaald dat autocefalie onvermijdelijk is. Ten derde is de focus van de aandacht verschoven van de improductieve protesten van het Moskouse patriarchaat naar de verklaringen en verduidelijkingen van het patriarchaat van Constantinopel. En ten vierde ontstond een nieuw inzicht over autocefalie als een concreet, helder instrument om het kerkelijke schisma in Oekraïne [dat ontstond in 1992, toen metropoliet Filaret van Kiev zich losmaakte van Moskou en vervolgens in de ban werd gedaan - red.] eindelijk op te heffen.

De orthodoxe gemeenschap bestaat in Oekraïne uit 3 kerken: het Kievse Patriarchaat (KP), het Moskouse Patriarchaat (MP) en de kleine Autocefale Orthodoxe kerk uit 1921. De tomos beoogt dat schisma op te heffen, maar heeft vooralsnog tot een breuk met Moskou geleid. Grafiek: Razumkov Center in Kiev

De belangrijkste beslissingen zijn genomen op de Synode van 9 tot 11 oktober onder leiding van patriarch Bartholomeus in Istanbul.  De verwachting was dat de tomos daar al verleend zou worden, maar dat definitieve moment is opnieuw uitgesteld. Maar alle noodzakelijke beslissingen zijn genomen, die het overhandigen van de tomos voorbereiden en de beslissing onvermijdelijk maken: het officiële document van patriarch Dionisius uit 1686 is herroepen; en de Oekraïense schismatici van de Oekraïense Orthodoxe Kerk van het Kievse Patriarchaat en de Oekraïense Autocefale Orthodoxe Kerk hebben hun kanonieke rechten teruggekregen.

De eerste beslissing maakt een einde aan de overdracht [uit 1686 - red.] van het recht van Moskou om de metropolieten van Kiev te benoemen en bekrachtigen en herstelt daarmee de complete jurisdictie van de Oecumenische patriarch van Constantinopel over de Oekraïense Kerk. Bijna drieëneenhalve eeuw viel de metropolietenzetel van Kiev onder de patriarch van Moskou. De [Russische] patriarch Kirill is uiteraard buitengewoon ontevreden over deze beslissing en betwist de rechtmatigheid ervan. Er bestaan echter geen mechanismen van kerkelijke arbitrage voor dit soort gevallen. Patriarch Bartholomeus heeft het besluit genomen op basis van het kerkelijk recht.

De excommunicatie van patriarch Filaret van Kiev wordt na het aanvaarden van de tomos opgeheven

De tweede beslissing heft het religieuze schisma in Oekraïne op en daarmee komt er de facto een einde aan de twee niet-kanonieke jurisdicties van de Oekraïense Orthodoxe Kerk van het Kievse Patriarchaat en van de Oekraïense Autocefale Kerk. Op dit moment is hun kanonieke status nog niet duidelijk en het wachten is op de publicatie van een document met gedetailleerde explicatie.

Constituerend concilie

Het herstel van de kanonieke status van de bisschoppen van deze beide Oekraïense kerken staat hen toe volwaardig deel te nemen aan het komende 'constituerende' concilie waarop naar verwachting het besluit zal worden genomen over de oprichting van een nieuwe, herenigde Orthodoxe Kerk in Oekraïne. Het is goed mogelijk dat de tomos over de autocefalie aan dat concilie zal worden overhandigd.

Niet alle procedurele kwesties zijn duidelijk, maar naar alle waarschijnlijkheid zullen de bisschoppen, die in april een brief aan patriarch Bartholomeus hebben geschreven met het verzoek om de autocefalie aan Oekraïne te verlenen, het initiatief nemen tot het bijeenroepen van dat concilie.

Het is zeer waarschijnlijk dat het concilie al over een paar maanden zal plaatsvinden en dat deelname open is, ook voor alle kanonieke bisschoppen, die resideren op het grondgebied van Oekraïne, inclusief de bisschoppen van de Oekraïense Orhodoxe Kerk van het Moskouse Patriarchaat. Maar deelname aan het concilie wordt geen dwingende voorwaarde voor aansluiting bij de nieuwe Kerk. Men kan ook later toetreden. Deelname aan het concilie geeft wel de mogelijkheid om invloed op de beslissingen uit te oefenen en vóór alles deel te nemen aan de verkiezing van de leider van de Kerk (voorlopig is niet duidelijk of die direct de functie van patriarch krijgt of aanvankelijk alleen van metropoliet).

Ook de parochies en kloosters krijgen het recht vrij te kiezen bij welke Kerk ze zich willen aansluiten - bij de autocefale Oekraïense of bij het Moskouse patriarchaat.

Maar theorie is één ding, de verwezenlijking hiervan is iets totaal anders. De 89-jarige metropoliet Filaret (die in het seculiere leven Denisenko heet), de zelfbenoemde patriarch van het Kievse Patriarchaat, die [in 1992 - red.] door de Russisch-orthodoxe kerk uit zijn functie is gezet en in de ban is gedaan, zegt al openlijk dat hij van plan is patriarch te worden van de nieuwe autocefale Kerk. Maar de situatie is verre van eenvoudig: velen zien hem liever niet op die post, maar anderzijds zijn er voorlopig nog geen reële andere kandidaten.

Oproep tot vrede en kalmte

Een heel belangrijk punt in de beslissing van de Synode van 9-11 oktober is de oproep om af te zien van geweld en de vrede te bewaren. Het is duidelijk dat de vorming van de nieuwe locale [Oekraïense] Kerk moeizaam en pijnlijk zal verlopen. Het aloude conflict tussen de Moskouse en Kievse Patriarchaten, toen de laatste met geweld godshuizen overnam, kan met nieuwe kracht opvlammen. Het wantrouwen en de argwaan van de kant van de parochies van het Moskouse Patriarchaat zijn groot. En de verklaringen van Oekraïense nationalisten dat zij bereid zijn 'te helpen' kerken af te pakken van 'Moskouse popes' zijn een rechtstreekse escalatie van de spanning.

Maar ook de vertegenwoordigers van het Moskouse Patriarchaat spreken indirect over mogelijk gebruik van geweld. Metropoliet Ilarion, een van de naaste medewerkers van patriarch Kirill, dreigt in een interview met tv-station RussiaToday: 'Als men de Oekraïense Orthodoxe Kerk [van het Moskouse patriarchaat - red.] gaat bestempelen tot de kerk van het agressor-land, zoals men nu zegt, als men haar berooft van haar wettelijke rechten, dan kunnen we alles verwachten - dat de schismatici grote kloosters als het Kievse Holenklooster of het klooster van Potsjajev overnemen. Dan zullen de orthodoxe gelovigen deze heilige plaatsen verdedigen en kan er bloed worden vergoten,' zei hij.

Leden van de Heilige Synode van de Russisch-orthodoxe Kerk bijeen in Minsk

Deze woorden over bloedvergieten klinken, tegen de achtergrond van de algemene oproep om geweld koste wat het kost te vermijden, als een bedreiging. Het is duidelijk dat de Oekraïense Orthodoxe Kerk van het Moskouse Patriarchaat de rol van onderdrukte en vervolgde kerk gaat aannemen, maar dat is onmogelijk als je niet wordt aangevallen. Na zulke verklaringen van metropoliet Ilarion valt niet uit te sluiten dat aanvallen op kerken in de jurisdictie van het Moskouse patriarchaat door henzelf zullen worden uitgelokt.

Zorgelijk is ook dat officiële vertegenwoordigers van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken commentaar leveren op de Oekraïense autocefalie. Woordvoerster Maria Zacharova becommentarieerde de nakende autocefalie hard en uiterst emotioneel: 'Dit is nóg een mes in het al leegbloedende lichaam van Oekraïne, dit is nóg een aanleiding om mensen op te delen volgens het principe "wij en de anderen". Het is een nieuwe scheidslijn die niet loopt door de buitenlandse perimeter van Oekraïne, maar haar innerlijke wezen raakt.'

Even later volgden de berichten dat de kwestie van de autocefalie op een zitting van de Veiligheidsraad van de Russische Federatie was geagendeerd. Over besluiten aldaar is niets gemeld, maar het ligt voor de hand dat er besluiten zijn genomen.

Breuk met Constantinopel

Een dramatische wending namen de gebeurtenissen op 15 oktober, toen de Heilige Synode van de Russisch-orthodoxe kerk in Minsk alle besluiten van Constantinopel over Oekraïne verwierp en de eucharistische omgang met patriarch Bartholomeus verbrak. Dat betekent dat de bisschoppen en priesters van de Russisch-orthodoxe kerk geen gemeenschappelijke erediensten meer mogen houden met de geestelijkheid van het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel en dat gelovigen niet meer ter communie mogen gaan in de kerken van het Oecumenisch Patriarchaat, in welk land dan ook. 

Patriarch Kirill en de Heilige Synode van de Russisch-orthodoxe kerk hebben de verhoudingen met het Oecumenisch Patriarchaat hiermee volkomen op scherp gesteld, maar deze besluiten zullen de verlening van autocefalie aan Oekraïne niet kunnen voorkomen. In hoeverre ze de besluiten van de verlening van autocefalie zullen compliceren, moeten we afwachten.