Het begint op te vallen: Poetin kapittelt zijn ministersploeg wegens grootschalige corruptie of spreekt zich uit tegen de vervolging van Jehova's. Maar zijn berispingen worden domweg genegeerd. Is in de 'verticaal van de macht' zelfs de stem van de hoogste leider niets meer waard? Russen houden niet van zwakke leiders, waarschuwt Andrej Sinitsyn op Republic.ru. 

Poetin vergadert met de regeringsploeg op 11 november 2019 (foto Kremlin.ru)

door Andrej Sinitsyn

'Het is wel honderd keer gezegd: werk transparant! Er worden enorme sommen geld toegewezen, het project heeft zo ongeveer aan nationaal karakter. Maar nee, er worden honderden miljoenen gestolen, honderden miljoenen! Er zijn al enkele tientallen strafzaken geopend, er is al vonnis gewezen, mensen zitten in de gevangenis. Maar toch is er nog steeds geen orde op zaken gesteld', ontplofte president Poetin op de laatste vergadering met de regering, waar gesproken werd over de aanleg van lanceerinstallatie 'Het Oosten'.

En het bleef onduidelijk of hij de leden van de regering bekritiseerde, of klaagde over andere functionarissen, maar het was alsof hij sprak over zijn van de kudde afgedwaalde kinderen of kleinkinderen. Of over zijn neefjes? Zo klaagt de ene oma tegen de andere op een bankje in het portiek: 'Jullie hebben immers alles in de schoot geworpen gekregen ('Werk transparant!'), maar nee, jullie moeten zo nodig tot de avond rondhangen en dan krijgen jullie een vijf-min op je rapport ('er worden honderden miljoenen gestolen!'). 

Eigenlijk is het een ongelooflijke toespraak. Wat blijkt: de president smeekt zijn ondergeschikten om, nou ja, niet eens helemáál niet te jatten, maar dan toch in ieder geval niet 'met honderden miljoenen' tegelijk. Maar zij begaan desalniettemin de meest ernstige vergrijpen, ondanks het dreigement van gevangenisstraf. De verzoeken van de president betekenen dus hoegenaamd niets voor hen. 

En zelfs als de dieven worden vastgezet lukt het niet om orde op de bouwplaats te creëren. Er zijn dus twee bestuursmethoden: smeken en in de bak gooien en beide hebben geen effect.

Wij zijn er in Rusland aan gewend dat de verhouding met de overheid een familiair karakter dragen en dat de geschreven wet hier vervangen is door 'ongeschreven codes en afspraken'. Daar is veel over gezegd en geschreven. Maar vroeger klaagde het hoofd van dat grote gezin, dat het Russische volk heet, nooit dat ook die ongeschreven codes niet meer werken.

Een dag na Poetins uitspraken zei Dmitri Rogozin, directeur van staatsbedrijf Roskosmos dat er bij de bouw van lanceerinstallatie Het Oosten geen problemen zijn. En Poetins woordvoerder Dmitri Peskov lichtte toe dat de klachten betrekking hadden op de 'vorige werkfase van het bouwcomplex'. Je weet niet goed wat je met dat soort uitspraken aanmoet: hebben ze de president het verkeerde spiekbriefje onder de neus geschoven, of was hem gewoon spontaan iets te binnen geschoten, of hebben de ondergeschikten gewoon maling aan de woorden van Poetin?

Een president is geen bevel

Er zijn steeds meer van dit soort voorbeelden. Op diezelfde vergadering met de regering sprak de president eigener beweging over de amnestie voor kapitaal: 'De wet over amnestie voor kapitaal [om de kapitaalvlucht te keren kregen zakenlui die hun geld terughalen de belofte dat ze niet worden vervolgd - red.] bevat een totaalverbod op het gebruik van opgaven van buitenlands vermogen als basis voor strafrechtelijke vervolging, en toch hebben dat soort zaken plaatsgevonden.'

Boris Titov, Poetins ombudsman voor het zakenleven, maakt zich sterk voor amnestie voor het terughalen van activa. Foto Kremlin.ru

Hij verwees waarschijnlijk naar de geruchtmakende zaak tegen ondernemer Valeri Izrajlit, waarbij de [financiële afdeling van de geheime dienst - red.] FSB met instemming van de rechtbank de opgave van zijn aandelen gebruikte om de aanklacht te onderbouwen. De amnestie voor terugkeer van kapitaal is een persoonlijk project van de president, hij heeft zakenlui die de amnestieprocedure hebben doorlopen herhaaldelijk verzekerd dat hen niets zou gebeuren. Zelfs het Hooggerechtshof heeft eind oktober bekrachtigd dat de opgaven niet mogen worden gebruikt bij een strafzaak. Dat lijkt op een overwinning. Poetin was op de vergadering tevreden en vroeg de regering en het zakenleven erop toe te zien dat zoiets niet meer kan gebeuren (hoewel volstrekt onduidelijk is waarom hij de FSB daar niet op aanspreekt).

Maar al de volgende ochtend weigert de wijkrechtbank van Sint-Petersburg de vermogensopgave van Izrajlit uit te sluiten als bewijs in de strafzaak, want de rechter wil geen rekening houden met een belofte van de aanklager. Als dat geen bewijs is van een eerlijke en onafhankelijke rechter? Nee, natuurlijk niet. Kennelijk oefenden krachtiger factoren dan de verklaring van Poetin en de uitspraak van het Hooggerechtshof invloed op de rechtbank uit. 

Nog een nieuwigheid: het OM weigerde aan de rechtbank de stukken van de strafzaak tegen Meduza-journalist Ivan Goloenov te overhandigen [onderzoeksjournalist Ivan Goloenov werd afgelopen zomer opgepakt wegens drugshandel, maar na algemene woede onder collega's journalisten over trucage van het fotomateriaal dat als bewijs moest dienen vrijgelaten - red.]. Als reden werd gegeven dat de documenten geheim waren. 'De hele strafzaak is van voor- tot achterkaft tot geheim bestempeld, zonder opgaaf van redenen', zegt advocaat Sergej Badamsjin. Eerder vertelde hij dat het drugsbezit bij Ivan Goloenov nog steeds wordt onderzocht, hoewel er geen aanvullend onderzoek is gedaan tegen de agenten die bij hem de drugs hadden geplant, dat Ivan nu getuige is en dat het onderzoek is vastgelopen.

Er zijn overigens al vijf maanden verstreken sinds Goloenov is vrijgelaten. In juni heeft niet alleen minister van Binnenlandse Zaken Kolokoltsev excuses aangeboden voor zijn ondergeschikten, maar noemde ook president Poetin het voorval op de top in Okinawa 'willekeur': 'De zaak moet worden onderzocht en de noodzakelijke maatregelen moeten worden genomen'. 

 Kranten verschenen na arrestatie van onderzoeksjournalist met 'Charlie-Hebdo'-voorpagina's: 'Ik ben Ivan Goloenov (foto rechtenvrij) 

Er zijn dan misschien wel maatregelen genomen, maar of het inderdaad de 'noodzakelijke' zijn geweest? En ook de willekeur is niet onderzocht. De president heeft kortom (en nog wel tijdens een internationale bijeenkomst in het bijzijn van buitenlanders) eisen gesteld, maar die eisen zijn niet ingewilligd, integendeel.

Als er in een strafzaak medewerkers van de FSB worden genoemd, dan kun je kennelijk de hele zaak tot staatsgeheim bestempelen. En dat kan zelfs voor Poetin een rechtvaardiging zijn - hij is altijd heel begripvol over het gesloten karakter van alles wat verband houdt met de FSB, want dat alles betreft immers de staatsveiligheid.

Een iets onduidelijker voorbeeld is de vervolging van de Jehova's Getuigen. In december vorig jaar noemde Poetin op een zitting van de presidentiële Mensenrechtenraad het 'volkomen knots' dat de Jehova's gerekend werden tot de 'extremistische organisaties' en zei dat het helemaal niet noodzakelijk is de 'vertegenwoordigers van religieuze gemeenschappen' te bombarderen tot 'destructieve, ja zelfs terroristische organisaties'. Hij beloofde er serieus werk van te maken. 

Sindsdien zijn twee Jehova's Getuigen veroordeeld tot 6 jaar gevangenisstraf en zes Jehova's tot straffen van 2 tot 3,5 jaar. In februari dienden 7 van 15 arrestanten in Chanty-Mansisjk klachten in over martelingen bij de politie. Hier kun je niet zeggen dat Poetin een opdracht had gegeven die niet wordt uitgevoerd want er waren geen concrete bevelen over de Jehova's. De president had gewoon zijn mening ten beste gegeven, maar dat betekent nog niet dat hij iets had verordonneerd. Misschien had het onderwerp zijn belangstelling verloren of had hij te veel naar de patriarch geluisterd.

De bojaren zijn slecht maar de tsaar is zwak

Er zijn meer voorbeelden en publicisten schrijven al langer dat de verticaal van de macht niet werkt. Als Poetin iets besluit of verordonneert dan gebeurt er ter plekke vaak helemaal niets. Jarenlang. Het signaal dringt niet door en dat duurt tot het volgende signaal afkomt.

Het is ook algemeen bekend dat er op dit moment in de machtsstructuren op midden en laag niveau een keiharde strijd woedt om wie welke business, welk instituut, welke privatisering van een geldelijke stroom mag afromen. Voor de president is dat allemaal al niet meer belangrijk, want hij vertoeft in hogere geopolitieke sferen en verzoekt waarschijnlijk niet lastig gevallen te worden met muizenissen. 

Maar de laatste gebeurtenissen tonen aan dat er een nieuw niveau is bereikt. De ondergeschikten, en dan hebben we het over de 'eigen mensen' uit de machtsministeries, voeren niet alleen de opdrachten en wensen van de president niet meer uit, maar doen een dag en plein public later precies het tegenovergestelde. Het is alsof ze het expres doen. En Poetin klaagt dat niemand naar hem luistert.

Theoretisch kan dat bedoeld zijn om het oude schema van de 'goede tsaar en de slechte bojaren' in stand te houden. Dat is belangrijk, zeker als de populariteitscijfers van de tsaar dalen. Maar het kan natuurlijk ook doorslaan, als de bojaren niet alleen slechte, maar ook sterke kerels blijken te zijn, terwijl de tsaar zwak is. Dan wordt het tot nu toe enige effectief werkende instituut van het land - het presidentschap - in twijfel getrokken. Ons volk kent meestal geen genade met zwakke tsaren.