Belarus heeft bijna een jaar na de ‘herverkiezing’ van Loekasjenko steeds minder manoeuvreerruimte. Ook economisch neemt de afhankelijkheid van Rusland toe. Op de achtergrond loert het Russische bedrijfsleven op strategische Witrussische sectoren. En nieuwe westerse sancties na de kaping van Ryanair maken de situatie er voor Belarus niet florissanter op.

Waar gaan de Witrussische goederen heen? Illustratie Wereldbank

door Hubert Smeets

In de negen maanden na de betwiste herverkiezing van president Aleksandr Loekasjenko in augustus 2020 is Belarus niet alleen politiek en militair, maar ook in economisch opzicht steeds afhankelijker van Rusland aan het worden. De sancties die de Europese Unie in petto heeft als reactie op de kaping van een Ryanair-vliegtuig en arrestatie van de journalist Roman Protasevitsj (26) zullen de economie van Belarus nog verder loskoppelen van Europa.

De reden voor deze toenemende afhankelijkheid is primair gelegen in de handelsbalans van Belarus. Het land kan het zich niet zomaar veroorloven om minder of geen afzetmarkten in Europa of de Verenigde Staten te hebben. De Witrussische buitenlandse handel teerde in 2018 volgens de Wereldbank voor ruim 38 procent op export naar Rusland, terwijl het land voor meer dan 58% uit Rusland importeerde. Deze negatieve handelsbalans van circa 10 miljard dollar anno 2018 – volgens recente cijfers uit Minsk is het tekort afgelopen drie jaar teruggelopen tot 3 miljard – kon Belarus indertijd compenseren met lucratieve uitvoer naar Oekraïne (12%), Verenigd Koninkrijk (9%), Duitsland (4,3%) en Nederland (4,2%).

I
Bruto binnenlands product. llustratie IMF

Behalve met Duitsland is de handelsbalans met al deze Europese landen positief. De belangrijkste exportgoederen zijn olieproducten, potas (kaliumcarbonaat) of andere kunstmestgrondstoffen, ruwe metalen en machines.

Westerse sancties

De Europese boycot van het Witrussische luchtruim en de staatsluchtvaartmaatschappij Belavia gaat Belarus dit jaar alleen al 50 miljoen dollar kosten. Mochten de VS en de EU hun andere voorgenomen sancties inderdaad doorvoeren en ook gaan handhaven, dan kunnen deze structurele handelsstromen onder druk komen te staan. Europa wil met zijn represailles vooral personen die werken voor de regering en het justitiële apparaat treffen. De Amerikaanse sancties zijn wat meer op enkele sleutelsectoren van de Witrussische economie gericht, te weten tegen het petrochemische bedrijf Belneftechim in Minsk, de olieraffinaderij Naftan bij Vitebsk en het kunstmestconcern Grodno Azot. Belneftechim alleen al is goed voor dertig procent van de industriële productie van Belarus.

Of deze sancties verder uitdijen, is nog onduidelijk. Maar als buurland Oekraïne, in een poging om zijn westerse integratiebeleid verder vorm te geven, ook in de pas met VS en EU gaat lopen, doemt er toch een groot handelsprobleem voor Belarus op.

Een paar cijfers ter illustratie van deze potentiële dreiging. Van alle olieproducten die Belarus uitvoert – goed voor ruim 5 miljard dollar ofwel 16,5% van de totale export – gaat circa 41% naar Oekraïne, 38% naar Groot-Brittannië, ruim 8% naar Nederland en 4% naar Polen. De Witrussische steenkoolteer (ter waarde van ruim 300 miljoen dollar) gaat voor bijna 58% naar Estland, tegen 24% naar Nederland en bijna 17% naar het Verenigd Koninkrijk. De uitvoer van de kunstmestgrondstof Potas, goed voor krap 3 miljard dollar (bijna 9% van de buitenlandse handel), is wat minder gevoelig voor sancties. Potas wordt vooral verkocht aan China (13%), India (12,5%) en Indonesië (6,25%). Als het gaat om ruwe metalen (400 miljoen dollar per jaar) is Belarus wel kwetsbaarder. Zo wordt maar liefst 33% van het warmgewalste ijzer (ruim 200 miljoen dollar) via Nederland verscheept.

Illustratie Wereldbank

Economische onderhorigheid

Volgens een Moskouse handelseconoom kan een boycot door alleen Europa al leiden tot een inkomensderving voor Belarus van 3 tot 4 miljard dollar. De Witrussische economie zal moeite hebben deze eventuele verliezen op te vangen. Want veel ander vlees op de botten heeft Belarus momenteel niet. De Witrussische economie is afgelopen jaar minder getroffen door de coronacrisis dan Rusland. In 2020 kromp de Witrussische economie volgens regeringsgetrouwe economen in Minsk met slechts 0,9 procent, tegen een krimp van 3,1% in Rusland. Maar de keerzijde daarvan is dat het herstel na de pandemie ook langer op zich zal laten wachten. In tegenstelling tot de Witrussische autoriteiten, die over de eerste vier maanden van dit jaar een groei van 2,5% hebben gemeld en een exportsprong van maar liefst 5%, voorziet de internationale krediettaxateur Fitch voor 2021 een groei van slechts 0,5 tot 0,7%.

De lange termijnperspectieven lijken amper beter. Volgens Fitch groeit het financieringstekort op de Witrussische begroting tot 4,6% en zal de staatsschuld van Belarus, die nu al voor bijna 40 procent in Russische handen is, komende jaren groeien tot 53,3% in 2022 en 60,3 procent in 2025. De kredietwaardigheid van het Loekasjenko-regime neemt daarmee navenant af.

Staatsschuld. Illustratie IMF

Dankzij de Russische importsubsidies op olie en gas voor Belarus heeft Loekasjenko jarenlang de schijn van economische voorspoed kunnen hooghouden. Deze subsidies waren goed voor wel 12 procent van het Witrussische bruto binnenlands product. Toen Rusland in 2014 in een recessie verzandde, heeft de regering van Vladimir Poetin besloten deze subsidies langzaam terug te schroeven. In 2024 moet de kraan helemaal zijn dichtgedraaid.

De kaping van het Rynair-toestel kan nu echter roet in het eten gaan gooien. Rusland heeft nog steeds veel leningen in Belarus uitstaan. Maar mocht de Witrussische export naar Europa inzakken, dan moet de Russische regering er rekening mee houden dat een deel daarvan moet worden afgeschreven. Volgens dagblad Nezavisimaja Gazeta kan dit de Russische schatkist tot 5 miljard dollar gaan kosten.

Oligarchen loeren op koopjes

Het opdrogen van deze inkomsten van Belarus en de afwaardering van de Witrussische kredietwaardigheid bieden de Russische zakenlieden nieuwe kansen om hun slag te slaan in Belarus. Nu al is 45 procent van de buitenlandse investeringen in Belarus afkomstig uit Rusland. Dat zal groeien als westerse investeringen onder druk van Europese en Amerikaanse sancties uitblijven. Volgens journalist Brian Whitmore, tegenwoordig senior fellow bij de Atlantic Council, loeren Russische ondernemers met name op de (petro)chemische industrie in Belarus. Oeralkali uit Perm, een kaliumcarbonaat-producent geleid door Poetin-vertrouweling Sergej Tsjemezov, zou azen op Belaruskali in Soligorsk nabij Minsk. En het Russische bedrijf Oeralchim, een bedrijf van de in Minsk geboren oligarch Dmitri Mazepin, loert op Grodno Azot.

Sinds zijn eerste verkiezing in 1994 heeft de Witrussische leider Aleksandr Loekasjenko ruim een kwart eeuw behendig tussen Oost en West gelaveerd. In Rusland zocht hij politieke en financiële steun voor zijn regime, in Europa zocht hij handelspartners voor hard geld. Steeds hield hij in de gaten dat de economische balans niet onherroepelijk zou doorslaan naar Moskou. Maar nog geen jaar na de vermoedelijk frauduleuze presidentsverkiezingen in Belarus, waarvan de uitkomst eigenlijk alleen door Rusland, China en een twintigtal andere Euraziatische (deels postsovjet) staten is erkend, is hij de greep op dit evenwicht kwijtgeraakt. Steeds meer signalen wijzen er op dat Belarus een economische vazal van Rusland kan worden. De politieke spanningen rondom de vliegtuigkaping op Pinksteren kunnen een nieuwe katalysator worden in dat proces.

Financieringstekort. Illustratie IMF

Eerder verschenen

Eerdere artikelen bij RaamopRusland over de Witrussische economie.
https://www.raamoprusland.nl/dossiers/belarus/1664-hoe-loekasjenko-de-economische-middenklasse-vervreemdt
https://www.raamoprusland.nl/dossiers/belarus/1673-arbeidersparadijs-belarus-al-langer-in-ongerede
https://www.raamoprusland.nl/dossiers/belarus/1684-belarus-leeft-onder-een-systeem-van-moderne-lijfeigenschap