De regionale Russische nieuwssite 7x7 was een van de laatste onafhankelijke geluiden in Rusland. Nu is ook dit medium om zeep geholpen. Kort voor Rusland Oekraïne binnenviel sprak Wabke Waaijer met hoofdredacteur Oleg Grigorenko. Hij vertelde toen over het wel en wee van de regionale journalistiek. Over lokale burgerinitiatieven als bakens van hoop. Met de inval in Oekraïne is ook die hoop vervlogen. Het platform is in Rusland geblokkeerd.

Oleg Grigorenko, sinds 2020 hoofdredacteur bij 7x7. Foto 7x7.

door Wabke Waaijer

Anders dan velen was Oleg Grigorenko (41), sinds 2020 hoofdredacteur bij 7x7, wel bang dat er oorlog zou komen. Omdat hij in de zuidelijke stad Voronezj woont, was het front relatief dichtbij. ‘Het ondenkbare’, schreef hij in de ochtend van de Russische inval op zijn Facebookpagina. Zijn gemoedstoestand drukte hij uit met een bedroefde smiley met de tekst  ‘voelt zich kapot’. Het moet voor veel liberaal denkende Russen herkenbaar zijn geweest, toen duidelijk werd dat niets Poetin kon tegenhouden om anno 2022 Oekraïense steden te bombarderen.

Begin maart was de onafhankelijke nieuwssite 7x7 nog vrij toegankelijk en publiceerde bijvoorbeeld een stuk over hoe de inwoners van de grensregio Belgorod de eerste week van de oorlog met Oekraïne beleefden. De kop: ‘Ik heb twee thuislanden. Mijn bloed is gemengd’.

‘In de Sovjettijd gingen de dorpelingen naar Charkiv om te studeren, in de jaren negentig naar het naburige Soemi om levensmiddelen te kopen of gewoon om familie op te zoeken aan de andere kant van de toen transparante grens. Nu zamelt de plaatselijke bevolking voedsel en kleding in voor de Russische soldaten. Alleen het soerzjik (mengvorm van Russisch en Oekraïens) is onveranderd gebleven: Oekraïense woorden sluipen zo nu en dan de taal van de inwoners van Belgorod binnen.’

Maar op zondag 6 maart kreeg 7x7, net als de meeste andere Russische onafhankelijke media, bericht van mediawaakhond Roskomnadzor dat de website geblokkeerd zou worden. Met welke publicatie over de oorlog zij de mediawetten geschonden hebben werd er niet bij vermeld. De redactie wil blijven publiceren op een website met een andere domeinnaam, te bereiken via VPN en via een nieuwsbrief. Hun plan was om zich de komende tijd vooral toe te leggen op de sociale-mediakanalen Telegram en Instagram, maar die laatste is nu ook, net als Facebook en Twitter, in Rusland geblokkeerd. 

‘Blijf bij ons en vergeet niet: na regen komt zonneschijn’, geeft de website zijn lezers mee. Vanuit Nederland kan men nog steeds terecht op de website voor nieuws vanuit de Russische regio’s, zoals berichten over kleinschalige protestacties tegen - maar ook de lokale steunbetuigingen voor de  ‘speciale operatie in Oekraïne’, zoals de oorlog officieel in Rusland moet worden genoemd.  

Draconische wetten

In Rusland zijn vrijdag 4 maart drie wetswijzigingen aangenomen waardoor media en individuen o.a. voor het verspreiden van ‘desinformatie’ over de Russische strijdkrachten tot vijftien jaar cel opgelegd kunnen krijgen. Dit leidde het afgelopen weekend tot de blokkering van meerdere onafhankelijke media. Buitenlandse media zoals The New York Times en CNN hebben tijdelijk hun werkzaamheden opgeschort in verband met de dreiging van de aangescherpte wetgeving. Tientallen buitenlandse journalisten hebben uit veiligheidsoverwegingen Rusland verlaten.

Eerder al werd het gebruik van de woorden ‘oorlog’ en ‘invasie’ als aanduiding voor de oorlog in Oekraïne op het Russische internet verboden en waren het legendarische radiostation De Echo van Moskou en het onafhankelijke online televisiekanaal Dozjd uit de lucht gehaald. De onafhankelijke krant Novaja Gazeta gaat door, maar heeft alle berichtgeving over de invasie in Oekraïne van de website verwijderd opdat zij in ieder geval over de impact van de oorlog op de Russische samenleving kunnen blijven publiceren. Lees hier meer over de militaire censuur.

Geen reden tot optimisme

Ik sprak Oleg Grigorenko enkele dagen voor de Russische invasie. Dit is wat hij toen vertelde over wel en wee van de regionale journalistiek in Rusland.

Onder invloed van strengere wetgeving en een veranderende maatschappelijke stemming zag Oleg Grigorenko het medialandschap de afgelopen tien jaar geleidelijk aan ‘uitdrogen’. ‘Als de parlementsvoorzitter zegt (jan. 2022 – red.) dat journalisten geen 'buitenlandse agenten' mogen zijn terwijl ze letterlijk iedereen tegenwoordig tot buitenlands agent kunnen verklaren, is dat geen reden tot optimisme.’

De regionale nieuwssite 7x7 is in 2010 begonnen. ‘Dat was het moment waarop de ruimte om je maatschappelijk uit te spreken kleiner begon te worden. Niet altijd door druk vanuit de wetgeving maar in ieder geval wel via economische druk’, vertelde Grigorenko.

Het wordt er niet makkelijker op, zei Grigorenko, die zijn journalistieke carrière begon als tiener in de vrijere jaren negentig. ‘Wij kunnen geen verhaal schrijven zonder dat we de gedachte loslaten of we niet toevallig in overtreding zijn.’

Grigorenko, die woont in de zuid-Russische stad Voronezj, werkte voor uiteenlopende media, van een voetbalblad en de plaatselijke afdeling van de Russische zakenkrant Kommersant tot de persdienst van het regionale bestuur. ‘Ik heb niet mijn hele carrière in de onafhankelijke journalistiek gewerkt, maar ik heb bepaalde waarden die ik niet wil opgeven. En ik voel me heel slecht wanneer ik werk op een redactie waar die geen prioriteit hebben.’

Het allerlastigste van de wetgeving waar media mee te maken krijgen, is volgens Grigorenko de vage omschrijving en de interpretatie van de wetten. Die mistige wetgeving wordt gemaakt om een klimaat van onzekerheid te creëren. ‘Hoe we die wetten precies moeten navolgen wordt niet duidelijk gemaakt. Onze overheid zinspeelt erop dat we alles zelf moeten begrijpen maar daar begint juist de zelfcensuur want dan ga je je afvragen: als we het zus of zo doen, overtreden we de wet dan? Dit is het meest giftige aspect van ons werk. Wij kunnen geen verhaal schrijven zonder dat we de gedachte of we niet toevallig in overtreding zijn.’

Zo schreef 7x7 bijvoorbeeld over activiteiten van de lhbt-gemeenschap in de regio. ‘Dat gaat niet om gayparades. Maar wordt alleen al het feit dat we over de lhbt-gemeenschap schrijven nu gezien als propaganda van lhbt onder minderjarigen [bij wet verboden - WW] of niet? Dat er geen duidelijke definitie is gegeven door de wet is voor ons eigenlijk het grootste probleem.’

Grigorenko onderstreepte dat nieuwssite 7x7 niet vergelijkbaar is met regionale media in de klassieke zin van het woord. ‘Lokale media schrijven over wat er op straat gebeurt. Daar lees je dat de file waarin je stond veroorzaakt was door een botsing. Wij hebben niet dagelijks nieuwsberichten over elke stad. Maar we maken wel interessante verhalen die typerend zijn voor de situatie in die steden.’

Burger en staat

De thematiek die terug is te lezen in de verhalen van 7x7 is gebaseerd op twee uitgangspunten: ‘Burgerlijke solidariteit’ en ‘horizontaal federalisme’. De pijler burgerlijke solidariteit komt naar voren in verhalen over burgers die zich verenigen om op te komen voor hun rechten en die van anderen. ‘Dat kan bijvoorbeeld gaan over het oprichten van een asiel voor zwerfdieren, het zoeken van een oplossing voor een lokaal ecologisch probleem, over vrijwilligers die als verkiezingswaarnemer gaan werken, of over een vereniging voor opgelichte huiseigenaren. Wij onderzoeken deze initiatieven en schrijven over wat deze mensen motiveert.’

De tweede pijler, ‘horizontaal federalisme’ gaat over ‘de balans tussen de belangen van burger en bestuur'. Zo publiceerde 7x7 afgelopen najaar een verhaal over de ‘Instagam-gouverneur’ uit de zuid-Russische stad Belgorod. Deze man heeft zijn hele verkiezingscampagne via Instagram vormgegeven. Doordat onafhankelijke pers, transparante politiek en publiek debat in het huidige Rusland steeds meer in het gedrang komen, moeten bestuurders andere manieren vinden om met de burger in contact te blijven. Het inzetten van sociale media door lokale bestuurders is daar een voorbeeld van, denkt Grigorenko. Het gebruik van sociale media is een soort imitatie van democratische instituten. ‘Nu het systeem van burgerlijke instituten vernietigd wordt, zie je een systeem van directe communicatie tussen burgers en bestuurders ontstaan. Die tendens zie je in heel Rusland’.

Die tendens heeft twee kanten, zei Grigorenko, die liever geen waardeoordeel velt. ‘Je kunt het niet eenduidig goed of slecht noemen. Stel, er wordt naast mijn woning illegaal iets gebouwd… ik heb een klein kind en die bouw zorgt voor overlast. Dan kan ik de gouverneur schrijven en die biedt ons een woning aan op een andere plek. Mijn probleem is daarmee opgelost maar het illegale bouwproject gaat gewoon door en dat is een slechte zaak.’

Van lokaal naar federaal niveau

7x7 hielp ook om lokale problemen op federaal niveau onder de aandacht te brengen. Zo speelden zij een belangrijke rol bij de berichtgeving over het protest tegen de vuilstortplaats voor afval uit Moskou die zou worden aangelegd bij treinstation Sjijes in de noordelijke regio Archangelsk. Verzwegen werd dat de vuilstortplaats weleens schadelijke gevolgen zou kunnen hebben voor natuur, milieu en de volksgezondheid. ‘Wij waren één van de eerste media die hier wel over informeerden. Wij proberen in zulke regio’s een alternatieve kijk te geven,’ zei Grigorenko. ‘Toen het conflict tussen de inwoners en de aanleggers van de stortplaats landelijke publiciteit kreeg, zetten de lokale autoriteiten het project stop.’

Bij treinstation Sjijes werd in 2019 geprotesteerd tegen de aanleg van een vuilstortplaats met afval uit Moskou. 'De kust is geen vuilnisbelt'. Foto Wikipedia.

De regionale pers schrijft zeker niet alleen voor de lokale bevolking, maar voor heel Rusland, benadrukte Grigorenko. ‘Wij zien ons publiek breder, als een optelsom van mensen uit Belgorod, Rjazan, Jaroslavl… Wij schrijven over de civil society, dat is ons DNA’. Hoewel het motto van de website luidde dat ze niet over Moskou berichten, vonden hun verhalen juist ook in de hoofdstad gretig aftrek. Dat zijn vaak mensen die vanuit de regio naar Moskou zijn verhuisd en die de band met hun geboortestreek niet willen verliezen.

De website is opgericht door idealistische ondernemers en begon klein in de noordwestelijk gelegen republiek Komi. Na Komi kwam in 2015 een afdeling in Rjazan en volgden andere regio’s al snel. Inmiddels schrijven de journalisten van 7x7 over het reilen en zeilen van burgers in zo’n 35 Russische regio’s. Naast verhalende journalistiek heeft de website een opiniepagina waar regionale bloggers wetenswaardigheden melden over hun woonplaats of hun mening geven over een actueel onderwerp.

Geen miljoenensteden

7x7 koos ervoor vertegenwoordigd te zijn in regio’s met een provinciehoofdstad van minder dan 1 miljoen inwoners. In dunbevolkte en arme regio’s hebben onafhankelijke media namelijk de minste kans van slagen. Er is daar vaak alleen geld voor media die de agenda van de lokale politiek volgen of over lifestyle schrijven.  

De website werd deels ondersteund met crowdfunding via de lezers maar het grootste gedeelte werd gefinancierd door de oprichters, ondernemers uit Komi die het belangrijk vinden dat er onafhankelijke media zijn in de regio’s. ‘Zij doen het onder meer uit idealisme en hechten belang aan de civil society. Zij vinden het belangrijk dat er een balans is tussen het bestuur, het bedrijfsleven en de samenleving. Als je één van die drie pijlers weghaalt dan stort het systeem in. Zonder bedrijfsleven is er geen geld. Zonder bestuur is er geen orde en zonder samenleving krijg je willekeur’, aldus Grigorenko.

‘Soms zijn we het enige mediakanaal waarop een ander geluid te horen is. Ik kan niet zeggen dat in steden als Rjazan, Kostroma of Jaroslavl helemaal geen onafhankelijke pers is. Maar heel vaak zijn die lokale media afhankelijk van overheidsgeld en voor gewone ondernemers is het lastig om dat te krijgen.’

Die afhankelijkheid van overheidsgeld is dan ook het grootste probleem van onafhankelijke media, zei Grigorenko. ‘De lokale overheid is meestal de grootste adverteerder in de regionale pers. Maar als de media zich niet gedragen zoals de adverteerders willen, dan kunnen die staatscontracten het volgende jaar ineens gereduceerd worden waardoor je personeel moet ontslaan.’

Gepolariseerde samenleving

Met de druk op de media nam ook de polarisatie in de samenleving toe, concludeerde Grigorenko. ‘Het mediaveld is zeer geïdeologiseerd de afgelopen 10 jaar. Ik heb het gevoel dat we in de richting van het Amerikaanse model gaan. Democraten en Republikeinen. Twee uitersten. De maatschappij is gepolariseerd. Dat is mijn persoonlijke waarneming. Niet zo zeer als redacteur van 7x7 maar als mens die de afgelopen 10 jaar in deze atmosfeer heeft geleefd. Ik heb het gevoel dat we steeds meer afdrijven in de richting van zwart-witdenken terwijl de wereld gekleurd is.’

Russen en zigeuners

7x7 publiceert ook op YouTube. Een veel bekeken videoreportage gaat over de verhouding tussen de Russen en de zigeuners in het dorp Tsjemodanovka (vert. Koffertje), in de zuidoostelijke regio Penza. Tussen beide groepen ontstond in 2019 een massale vechtpartij met een dodelijk slachtoffer. Volgens Grigorenko gaat het om een zeer ‘gevoelig’ thema. In Rusland worden zigeuners ernstig gediscrimineerd. ‘Onze journalisten zijn een jaar na het gevecht terug gegaan om beide partijen nog eens te spreken. Hoe komt het dat buren elkaar als vreemden zien? Zijn de Russen er niet in geslaagd de zigeuners op te nemen in hun gemeenschap? Of lag het aan de zigeuners? Heeft het lokale bestuur verzaakt om zich met het integratievraagstuk bezig te houden?’

Die polarisatie maakt het ook moeilijker voor journalisten om aan informatie te komen, vertelde Grigorenko. ‘Als we in gesprek gaan met de helden uit onze reportage dan stellen ze vaak de vraag: zijn jullie oppositionele media? Dan zeggen we: ‘nee we schrijven verhalen.’ Maar uitleggen dat we gewoon een verhaal willen vertellen en dat we niet voor de roden, de witten, de grijzen of de paarsen zijn, wordt steeds moeilijker.’

Grigorenko was (in mijn gesprek vóór de invasie) optimistisch noch pessimistisch. 'Ik heb het gevoel dat journalistiek momenteel in Rusland niet het meest lucratieve en gewaardeerde beroep is. Diegenen die er mee doorgaan houden oprecht van hun vak en willen de mensen vertellen wat er speelt. We zullen dit hoe dan ook blijven doen want we geloven dat het goed is. Worden we hier beter of slechter van? Als we er beter van werden, waren er waarschijnlijk meer zoals wij. Maar als de situatie door ons werk zou verslechteren, waren we er waarschijnlijk allemaal al mee opgehouden. ‘Wij doen gewoon ons werk en we zullen wel zien wat er verder gaat gebeuren.’

En toen brak er oorlog uit.