Bij de grote gevangenenuitruil tussen Rusland en het Westen zaten oppositiepolitici Vladimir Kara-Moerza en Ilja Jasjin. Zullen zij in staat zijn de verdeelde Russische oppositie in ballingschap te verenigen? Andrej Archangelski heeft daar zijn twijfels over: als altijd kijkt de oppositie vooral naar een efemeer 'Rusland van de toekomst', zonder met het verleden en heden af te rekenen. De oorlog in Oekraïne wordt bijna buiten haakjes geplaatst om de Russische achterban niet van zich te vervreemden. Dat leidt tot grote woede in Oekraïne.

Ilja Jasjin, Andrej Pivovarov en Vladimir Kara-Moerza arriveren op de persconferentie in Bonn, 2 augustus 2024. Foto: Ina Fassbender / ANP / AFP

door Andrej Archangelski

Het was een zeer omvangrijke uitwisseling tussen de VS en Duitsland enerzijds en Rusland anderzijds: Russische spionnen en één moordenaar tegen journalisten, Russische oppositionelen en activisten. Beide partijen presenteren het als een grote overwinning (behalve de VS nam Duitsland deel, geholpen door enkele andere Europese landen). Zij die terugkeerden naar Rusland werden opgewacht door de hoogste gezagsdragers. Op het vliegveld omhelsde Poetin in eigen persoon de killer Vadim Krasikov. Ook Biden en Scholz begroetten persoonlijk de uitgewezenen, alhoewel iets minder pompeus. De uitwisseling is daarmee tot staatszaak verheven.

Het lijkt op de jaren van de Koude Oorlog, toen sovjet-illegalen werden geruild tegen sovjet-dissidenten, hoewel er toen nog geen erewacht werd opgesteld. Wat betekent dat? À la guerre comme à la guerre. Alle partijen voelen zich in oorlog. 

Het Poetin-regime beschouwt het als een uitwisseling van krijgsgevangenen (Poetin maakte Amerikaanse en Duitse burgers bewust tot krijgsgevangenen om de VS en Duitsland tot concessies te dwingen). Anderzijds demonstreert Poetin dat hij bereid is tot afspraken te komen. Dat is een signaal aan de vooravond van mogelijke onderhandelingen over Oekraïne in november, wanneer een nieuwe Amerikaanse president wordt gekozen. Poetin hoopt de oorlog met Oekraïne te kunnen beëindigen op zijn voorwaarden.  

Russen tegen Russen

Een belangrijk detail: hier werden Russen tegen Russen geruild. Met uitzondering van Evan Gershkovich, de Amerikaanse journalist van de Wall Street Journal, en de vroegere Amerikaanse marinier Paul Whelan hebben de overige vrijgelatenen ofwel een dubbele nationaliteit (zoals de journaliste Alsu Kurmasheva) of uitsluitend een Russisch paspoort. 

Tijdens de laatste grote gevangenenruil, in 2010, werden ook Russen tegen Russen uitgewisseld, maar die hadden allemaal iets te maken met staatsgeheimen. Deze keer is niemand van de Russische oppositionelen zelfs ook maar formeel van spionage beschuldigd. Desalniettemin schreef Dmitri Medvedev, een van Ruslands felste haviken en anti-westerlingen, over de uitwisseling: 'Verraders moeten in de gevangenis zitten!

De Russische officiële propaganda maakt slechts gewag van de Amerikanen en Duitsers en neemt niet de moeite de Russische dissidenten te noemen. Dat signaal moet als volgt opgevat worden: je afgeven met politiek zonder toestemming van het Kremlin staat nu gelijk aan spionage. Je met politiek bezighouden is in Rusland een misdrijf, al wordt dat nog steeds niet openlijk zo benoemd.

Behalve oppositiepolitici werden ook 2 leden van ngo Memorial uitgewezen: Oleg Orlov en Lilia Tsjanysjeva (foto DOXA)

De juridische basis voor de uitwisseling is vanuit Russische zijde onbegrijpelijk. Zoals de bevrijde dissidenten zeggen heeft geen van hen een gratieverzoek ondertekend - de president van de Russische Federatie kan overigens ook zonder zo'n verzoek via een decreet gratie verlenen. Niemand van hen is ook gevraagd of ze wel wilden worden uitgezet. Voor hun vertrekvlucht hebben ze zelfs geen buitenlandse paspoorten gekregen, alleen binnenlandse documenten. Dat schept nieuwe problemen voor Europese landen: wat zijn ze nu?  Ilja Jasjin kreeg zelfs geen burgerkostuum en vertrok dus in zijn gevangenisplunje.

In wezen staat dit gelijk aan verdrijving: niemand van hen kan terugkeren naar Rusland, zolang Poetin aan de macht is. Rusland ontzegt zijn burgers daarmee hun grondwettelijke rechten. Binnenkort zal de wet over ontneming van het staatsburgerschap uit de USSR vermoedelijk in ere worden hersteld. De juridische basis is daarvoor al gelegd in 2022. Binnenkort zullen ook vele Russen in het buitenland van hun paspoorten worden beroofd. Er zijn al enkele precedenten.

Moordernaars ruilen voor oppostie

In ruil voor de moordenaar Krasikov en zijn spionnen heeft Poetin twee leiders van de Russische oppositie vrijgelaten: Vladimir Kara-Moerza en Ilja Jasjin. Ook Aleksej Navalny [zie ook het betoog 'The heroic illusion' op deze site van Sergey Lebedev - red] had op die lijst, waaraan 2 jaar is gewerkt, moeten staan, maar het regime wilde hem niet vrijlaten en daarom hebben ze hem vermoord.

De overigen jagen het Kremlin geen angst aan. Het regime is ervan overtuigd dat de liberalen het volk nooit mee zullen kunnen trekken. Kara-Moerza heeft 2 jaar en 4 maanden in een isoleercel van 2 bij 3 meter gezeten. Maandenlang werd hem zijn dagelijkse wandeling ontzegd. In al die tijd mocht hij slechts één keer met zijn vrouw bellen. Toen Kara-Moerza Rusland werd uitgezet zei een FSB'er in het vliegtuig tegen hem: 'Zeg je vaderland vaarwel. Je zult het nooit meer terugzien'. 

Kara-Moerza is een van de belangrijkste tegenstanders van het Kremlin: hij is twee keer met hetzelfde 'novitsjok' vergiftigd als Navalny. Twee keer zweefde hij op de rand van de dood en de uitwisseling heeft hem voor de derde keer behoed.

Andrej Pivovarov, Vladimir Kara-Moerza en Ilja Jasjin op hun persconferentie in Bonn

Ophef over opheffen sancties 

Kara-Moerza zei op de persconferentie in Bonn, een dag na de uitwisseling, dat 'de sancties tegen gewone Russen moeten worden opgeheven'. Dat riep woede op in Oekraïne en in de Europese Unie.

Vóór 2022 was Kara-Moerza vooral met internationale betrekkingen bezig. In de VS, Canada, de EU en Groot-Brittannië bewerkstelligde hij het aannemen van de 'Sergej Magnitski-wet', die persoonlijke sancties oplegde aan Poetin-ambtenaren die zich schuldig hadden gemaakt aan misdrijven [die onder meer resulteerden in de dood van Sergej Magnitski, de advocaat van Bill Browder die massale fraude tegen zijn investeringsmaatschappij in Rusland aan de kaak stelde. Magnitski kwam om in de gevangenis. Sindsdien voert de Amerikaan Browder een verwoede strijd tegen het Poetinregime - red]. 

Nu zei Kara-Moerza op de persconferentie dat sinds het begin van de oorlog 'de sancties van democratische landen niet tegen het Poetin-regime, maar tegen alle Russische burgers zijn afgekondigd: dat is onrechtvaardig en contraproductief'. Het Westen heeft volgens Kara-Moerza geen oog voor de protesten in Rusland, waar miljoenen mensen tegen de oorlog zouden zijn.

Klassieke dissident

Vladimir Kara-Moerza is een klassieke erfgenaam van de dissidente traditie van de Sovjet-Unie, de zoon ook van een dissident. Hij heeft veel met hen verkeerd en een film over hen gemaakt. Zijn stelling dat Russen moeten worden opgedeeld in 'ambtenaren van het regime' en 'gewone mensen' is op zichzelf een sovjet-erfenis uit de marxistisch-leninistische ideologie. 

De term 'gewone mensen' ontlast de meerderheid van de natie van de verantwoordelijkheid voor de politieke situatie in hun land. Ditzelfde gebeurde ook in het Rusland van de jaren '90, toen miljoenen uitvoerders zelfs geen morele verantwoordelijkheid hoefden te dragen voor de misdaden van het sovjet-regime. We zien waartoe dat heeft geleid: zij die geen schuld hoeven te voelen gaan zich heel snel beledigd voelen, door het Westen en alle anderen, en dat leidt tot ressentiment.

Navalny's FBK liet zich direct fotograferen met Ilja Jasjin (foto FBK)

Kara-Moerza vestigt er de nadruk op dat 'we moeten denken aan de toekomst', 'een positieve en constructieve vorm moeten bedenken voor het Rusland van na Poetin'.  'In het Westen zijn oproepen te horen om een hek om Rusland te zetten. Ik ben een overtuigde aanhanger van vrede en veiligheid in Europa, maar er kan geen wereld zijn zonder deelname van Rusland. Als wij geïnteresseerd zijn in een betere toekomst dan zal die pas aanbreken wanneer Rusland een democratisch land is.'

Dat klinkt vandaag de dag als idealisme, maar het is ook een volkomen begrijpelijke politieke strategie.

Valkuil voor Russische oppositie

Kara-Moerza is historicus en hij herhaalt een bekende stelling: het Russische regime lijkt altijd eeuwig, totdat het in drie dagen ineenstort. Zo was het in 1917 en in 1991. Om opnieuw zulke veranderingen te bewerkstelligen moet je een potentiële basis van aanhangers van hervormingen in Rusland onderhouden. 

Alle politici in de emigratie begrijpen dat hun electoraat in Rusland zit. Daarom doen zij er alles aan om de steun van de Russen te behouden. Dat doel - je electoraat niet verliezen - plaatst de Russische oppositie in een tweeslachtige positie: zij geeft er de voorkeur aan de ogen te sluiten voor de dagelijkse beschietingen en bombardementen op Oekraïne. En helemaal niet over de oorlog te praten. Datzelfde doen de medestrijders van Navalny.

De leider van de invloedrijkste politieke oppositie FBK (Navalny's Fonds voor de Strijd tegen de Corruptie) Maria Pevtsjych bracht in de lente van 2024 een documentairereeks uit onder de titel 'De verraders'. De serie [ook besproken door platform Raam - red] ging over Jeltsin en zijn team in de jaren negentig die Poetin aan de macht hebben gebracht.

FBK geeft er de voorkeur aan in een breed palet aan vraagstukken geen coalitie te sluiten met andere oppositiepolitici in de emigratie. FBK is ervan overtuigd dat zij veel meer aanhangers heeft dan welke oppositiegroepering ook en wil haar politieke kapitaal niet delen. Die tactiek heeft al geleid tot de nederlaag van de democratische beweging in Rusland, maar in tijden van oorlog is dat helemaal absurd.

Geen slecht nieuwsgesprekken

Tegelijkertijd gaan de mediabewuste Russische emigranten op tournee door Europa om andere Russische emigranten te troosten en met hen hoog-intellectuele gesprekken te voeren. 'Poetin is de schuld van alles en wij zijn goede mensen. Maar we moeten blijven hopen op iets beters'. Veel emigranten kozen de tactiek van het 'uitzitten' zonder iets te doen.

De Russische oppositie heeft zich enkele malen nadrukkelijk solidair verklaard met Oekraïne naar aanleiding van [Oekraïnes eis tot  - red] 'terugkeer naar de grenzen van 1991', maar door de situatie aan het front zijn die gesprekken nu verstomd. 

Dit is het dilemma van de Russische oppositie in het buitenland: om een potentieel voor mogelijke veranderingen in stand te houden moet je het mogelijke draagvlak voor die veranderingen koesteren. Maar die veranderingen kunnen over 5 of 10 jaar plaatsgrijpen. Of nooit. Of morgen, zoals de opstand van warlord Jevgeni Prigozjin die heeft laten zien hoe zwak het regime onder zulke omstandigheden blijkt te zijn. 

Om dat draagvlak te behouden willen ze de mensen in Rusland niet teveel 'slecht nieuws' vertellen, bijvoorbeeld over de collectieve verantwoordelijkheid van de Russen, die de oorlog niet hebben kunnen afwenden, terwijl ze theoretisch beschikten over de politieke instrumenten die zijn gegarandeerd in de grondwet. Hetzelfde geldt voor de collectieve schuld van de Russen tegenover Oekraïne.

Duiken voor de schuldvraag

Zo trapt Vladimir Kara-Moerza in dezelfde val als de hele Russische oppositie.

Een gesprek over 'een toekomst zonder Poetin' is noodzakelijk. Maar die toekomst is onmogelijk te plannen zonder een direct, eerlijk en hard gesprek met de Russen. De Russische oppositie verschuift op deze manier dat gesprek over verantwoordelijkheid en schuld opnieuw 'naar morgen'. En zelfs als de democratie zou zegevieren, zo bewijst de ervaring van de jaren '90, dan zullen er ontelbare nieuwe problemen oprijzen en zal het gesprek over verantwoordelijkheid opnieuw naar de achtergrond worden verschoven.

De belangrijkste opgave is nu de vereniging van de oppositie - dat begrijpen ook de nieuwe leiders. De meeste kans om daarin te slagen heeft nu Ilja Jasjin. Hij heeft een grote morele autoriteit en politieke ervaring. Hij werd verkozen tot voorzitter in de deelraad Krasnoselsk in Moskou. Hij is communicatief, hij kan tot afspraken komen en met tegenstanders omgaan. Communicatieve vaardigheden zijn bij de andere oppositieleiders dun gezaaid. Jasjin kon zelfs in de gevangenis met de gevangenen een gemeenschappelijke taal vinden. 

Jasjin zegt dat hij in de twee jaar gevangenschap 10.000 brieven heeft ontvangen van zijn kiezers. Jasjin is de ideële erfgenaam van [de in 2015  vermoorde - red] Boris Nemtsov en een politieke bondgenoot van Navalny. 

Je kunt Jasjins politieke overtuigingen liberaal noemen. Anders dan de andere oppositieleiders heeft hij ook goede betrekkingen met FBK. Pevtsjych en de andere leden van FBK waren de eersten die zich met hem lieten fotograferen na zijn aankomst. Wie weet kan dat een bundeling van oppositiekrachten stimuleren.

Op de vraag hoe hij zijn morele autoriteit en politieke kapitaal denkt te gaan inzetten antwoordde Jasjin openhartig: 'Ik weet dat de Russische oppositie moet worden verenigd. Maar ik weet niet hoe. Dat is een grote verantwoordelijkheid en bergt grote risico's in zich.'

Ook dichteres Sasja Skotsjilenko, hier met Maria Pevtsjich van FBK, werd uitgewisseld. Foto: Doxa

Aan de vooravond van de uitzetting naar het Westen zei een FSB-officier tegen Kara-Moerza en Jasjin: 'Haal daar maar geen gekke dingen uit, want [moordenaar - red.] Krasikov kan terugkeren'.

'Ik weet niet hoe je politiek bedrijft vanuit het buitenland, maar ik zal het leren', zei Jasjin. 'Ik zal proberen effectief en eerlijk te zijn. Ik begin met gesprekken met mensen. In verschillende landen, steden. Ik wil mensen ontmoeten die politiek bedrijven. Ik wil dat de mensen in mij hun vertegenwoordiger gaan zien. Ik zal van die mensen leren en wil nuttig voor hen zijn. En voor hen die in Rusland achterblijven. Dat is het allerbelangrijkste.'

Of de nieuwe leiders de Russische oppositie zullen versterken? Er is hoop dat de komst van Jasjin de oppositie politieker zal maken.

Oppositie gaat Oekraïne uit de weg

In Rusland blijven intussen honderden en duizenden politieke gevangenen vastzitten. Velen worden vervolgd op basis van repressieve wetten die elke steun voor Oekraïne of kritiek op het leger als landverraad betitelen. Daarnaast zijn er nu ook duizenden Oekraïense krijgsgevangenen, tot wie internationale organisaties als het Rode Kruis geen toegang hebben - in tegenstelling tot de situatie in Oekraïne , waar het Rode Kruis en de VN de Russische krijgsgevangenen kunnen bezoeken. Helaas figureren vooral bekende mensen over wie de media berichten op de lijsten voor uitwisseling. Maar dat heeft geen invloed op de grote massa van de krijgsgevangenen.

Het stemt intussen droef dat de Russische oppositieleden het gesprek over Oekraïne uit de weg blijven gaan. Dat is onbegrijpelijk. Hoewel Jasjin juist vanwege zijn steun voor Oekraïne achter de tralies is gezet en Kara-Moerza zelfs uit de gevangenis columns bleef schrijven waarin hij opkwam voor Oekraïne.  

In Oekraïne vreest men vooral dat deze uitwisseling de aanhangers van een 'vreedzame overeenkomst met Poetin' de wind in de zeilen zal geven. 'Kijk maar, hij is bereid tot afspraken te komen'. Op zijn voorwaarden natuurlijk.