Niet alle politieke gevangenen profiteerden van de spectaculaire en ook gekritiseerde ruil tussen Rusland en vijf westerse landen. Zo stierf pianist Pavel Koesjnir een eenzame hongerdood in Siberië. Zijn einde illustreert de perversiteit van de terreur in Rusland tot in detail, betoogt Laura Starink in een terugblik.

Pavel Koesjnir. 

door Laura Starink

In een cel in de Oost-Siberische provincie Birobidzjan stierf op 28 juli de Russische pianist Pavel Koesjnir. Hij werd 39 jaar. Zijn moeder vond een onderzoek naar de doodsoorzaak niet nodig. Muzieklerares Irina Levina was het politiek oneens met haar zoon en ze hadden daarom weinig contact. Ze hoefde het lichaam van haar zoon niet te zien en zei te wachten tot de as na de crematie in Tambov wordt afgeleverd. Volgens haar is de oorlog in Oekraïne ontketend door de NAVO. Haar zoon noemde ze mentaal niet in orde.

Pavel Koesjnir was al in 2014 tegen de annexatie van de Krim en de Russische inmenging in de Donbas. Maar de moordpartij in Kyivs voorstad Boetsja in het voorjaar van 2022 werd voor hem een breekpunt.

‘Fascisme is de dood van ons vaderland. Poetin is een fascist. Ons land heeft miljoenen van de beste levens gegeven om een einde te maken aan het fascisme en wij zullen dit niet accepteren. De misdadige, laffe oorlog die Poetins fascisme uit onze naam voert doet een appèl op mijn geweten, op al het beste dat ik in mij heb’, zei hij op een filmpje op YouTube. ‘Weg met het fascisme, weg met het Poetin-regime, vrijheid voor alle politieke gevangenen.’

Hongerstaking

Koesjnir werd eind mei 2024 gearresteerd en op grond van een paar anti-oorlogsposts beschuldigd van ‘publiek oproepen tot terrorisme’. In de rechtszaak figureerde onder meer een door hemzelf gemaakt ironisch bedoeld identiteitsbewijs van ‘agent Mulder’ van de FBI. In de gevangenis ging Koesjnir meteen in hongerstaking. Het werd zijn dood.

Pavel Koesjnir speelt Rachmaninov in Tambov in 2020

Er was onlangs nogal wat ophef over de recente uitwisseling van Russische moordenaars en geheim agenten tegen Russische oppositiepolitici, journalisten en mensenrechtenactivisten.

Sommigen vonden het een knieval voor Poetin, die de terugkeer van moordenaar Vadim Krasikov (die in de zomer van 2019 middenin Berlijn in opdracht van het Kremlin een gevluchte tegenstander van het hoofd van de Tsjetsjeense Republiek, Kadyrov, liquideerde) en andere spionnen als een triomf vierde. De Duitse rechter noemde de moord in het proces tegen Krasikov destijds Russisch ‘staatsterrorisme’ en Duitse commentatoren betitelen zijn vrijlating als een ‘fatale fout’ die Poetin zal sterken in zijn ‘gijzelaarsdiplomatie’.

Spionnenruil

Een spionnenruil tussen Rusland en het Westen is niks nieuws. Uiteraard zet Poetin de uitwisseling in om zijn criminele uitvoerders in het buitenland te tonen dat hij hen nooit in de steek zal laten. Maar het is onze opgave om het gijzelen van tot spion bestempelde tegenstanders te blijven verwerpen en te laten zien dat persoonlijke vrijheid en humanisme in de internationale betrekkingen de hoogste prioriteit zullen houden. Beter dan de Russische oppositiepoliticus Vladimir Kara-Moerza in een interview in Die Zeit  valt het niet te verwoorden: ‘Zijn 16 mensenlevens niet één moordenaar waard?’

Volgens andere critici heeft de uitwisseling aangetoond dat zelfs Russische oppositionelen die in de gevangenis zijn beland vanwege hun kritiek op de oorlog hun imperiale denken niet hebben kunnen afschudden.

Dat de persconferentie van Vladimir Kara-Moerza en de Russische politicus Ilja Jasjin in Bonn tot woede en teleurstelling leidde bij Oekraïners en Belarussen is begrijpelijk. Zij eisten per direct een ondubbelzinnige veroordeling van de oorlog. In plaats daarvan vroeg Kara-Moerza om opheffing van de sancties tegen gewone Russen en riep Jasjin om een wapenstilstand in de oorlog. Ze hadden beter hun mond kunnen houden, want vele commentatoren zagen er het bewijs in van hun stelling dat Russen alleen maar met zichzelf en met Rusland bezig zijn.

Dat Kara-Moerza en Jasjin sinds het begin van de invasie in totaal isolement hebben verkeerd en dus de gevoeligheden van 2,5 jaar oorlog niet goed kunnen aanvoelen werd daarbij niet meegewogen.

Lees het interview met Kara-Moerza in Die Zeit over 11 maanden uithongering, vernedering en isolement in een cel van 2 bij 3 meter waar de stalen brits overdag tegen de muur wordt opgeklapt om te voorkomen dat de gevangene even kan gaan liggen. Het is een wonder dat hij (twee keer vergiftigd door de FSB en twintig kilo afgevallen in de gevangenis) nog uit zijn woorden kan komen.

Aleksej Gorinov (63) tijdens zijn proces, een politiek gevangene die niet is vrijgelaten. De tekst: 'Vinden jullie deze oorlog nodig?' Foto Wikimedia.

Zelfs de stalinistische praktijk dat een gevangene als hij door de gang naar de luchtkooi wordt begeleid direct met zijn gezicht naar de muur moet gaan staan als een medegevangene passeert is in het Russische gevangeniswezen intact gebleven.

Toen Kara-Moerza een paar dagen voor zijn uitwisseling werd opgehaald uit de isoleercel dacht hij dat zijn executie ophanden was. Wat is er veranderd sinds Fjodor Dostojevski’s Aantekeningen uit het dodenhuis?

Onbekende gevangenen

Een ander kritiekpunt op de uitwisseling was dat alleen bekende dissidenten het land mochten verlaten, terwijl ontelbaren achterblijven in hun eenzame opsluiting. Volgens OVD-Info, de best geïnformeerde ngo over politieke gevangenen in Rusland, zijn er nu 1.300 politieke gevangenen met naam en toenaam bekend, maar het aantal mensen dat om politieke redenen in de Goelag is verdwenen moet veel hoger zijn, denken Kara-Moerza en Jasjin. Natuurlijk mogen al die politieke gevangenen en Oekraïense krijgsgevangenen nooit naar de achtergrond verdwijnen.

Ook curieus is de constatering dat Kara-Moerza en Jasjin op hun persconferentie alleen maar hebben aangetoond hoe verdeeld de Russische oppositie in ballingschap is. Inderdaad: de Russische oppositie staat machteloos tegenover het Poetin-regime. Jasjins woede dat hij tegen zijn zin het land is uitgezet is vast oprecht (een politicus in ballingschap heeft geen invloed) maar ook naïef.

Oorlogsconcerten

Zoals Navalny’s martelaarsdood heeft laten zien, is tegen de Russische staatsterreur ook binnen Rusland op dit moment geen vreedzaam verzet mogelijk. Kara-Moerza en Jasjin hebben op de valreep ook nog te horen gekregen dat ze niet moeten denken dat ze in het Westen veilig zijn voor de lange arm van de Russische wrekers. Voor Krasikov tien anderen.

Hoe wapen je je tegen nietsontziend staatsgeweld? De Oekraïners voelden zich door de invasie gedwongen om de wapens op te nemen tegen Rusland – dat had Zelensky nooit verwacht toen hij zich met vrede hoog in het vaandel kandidaat stelde voor de presidentsverkiezingen van 2019. De menselijke en materiële tol is onvoorstelbaar hoog gebleken en de gevolgen zijn totaal onvoorspelbaar. Te hopen valt dat Kara-Moerza en Jasjin de vrees voor verlies van hun Russische achterban overboord gooien en een brug slaan naar de Oekraïners.

Wie de perversiteit van de terreur in Rusland wil begrijpen moet de details van de eenzame hongerdood van pianist Koesjnir tot zich laten doordringen. Na de invasie koos hij Birobidzjan, de meest afgelegen plek in Oost-Siberië, om de afstand tot het gehate Kremlin zo groot mogelijk te maken en te voorkomen dat hij zou worden ingezet voor oorlogsconcerten. In 2023 werd hij daarom solist van de Filharmonie van Birobidzjan. Het heeft hem niet gered. De muil van het Poetinisme is onverzadigbaar.

Pavel Koesjnir

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de opiniepagina van NRC Handelsblad.