Sinds drie weken heeft Oekraïne een stukje Russisch grondgebied in handen. Uit Koersk komen steeds meer getuigenissen naar buiten van burgers die zich in de steek gelaten voelen door de Russische overheid. Toch blijven het militair nut voor Oekraïne en het gezichtsverlies voor Poetin beperkt, schrijft Chris Colijn.

Een Oekraïense soldaat staat op het centrale plein van het Russische stadje Soedzja. Foto: EPA / STRINGER

door Chris Colijn

Sinds 6 augustus heeft Oekraïne naar eigen zeggen bijna 1300 vierkante kilometer Russisch grondgebied veroverd. Volgens Oekraïne zijn meer dan honderd kleine Russische plaatsen in Oekraïense handen. Tot nu toe is het plaatsje Soedzja, met voor de oorlog zo’n zesduizend inwoners, de grootste vangst. Daarnaast zegt Oekraïne dat het bijna 600 Russische krijgsgevangenen heeft genomen, waarvan er 115 al zijn uitgeruild. Lees hier ons artikel over die gevangenenruil.

Volgens de gouverneur van Koersk zijn ruim 130.000 Russische burgers geëvacueerd uit het oorlogsgebied en wonen er nu nog iets minder dan 20.000 mensen in het deel van de regio Koersk waar wordt gevochten.

Hoe het er precies aan toe gaat in de bezette delen van Koersk blijft onduidelijk. Er wordt actief gevochten, en telefoon- en internetverbindingen zouden slechts mondjesmaat werken. Diverse journalisten hebben toegang kunnen krijgen tot het gebied, maar dan alleen onder direct toezicht van het Oekraïense ministerie van Defensie. 

‘De overheid heeft ons in de steek gelaten’, zegt een achtergebleven vrouw, Ljoedmila, tegen The Kyiv Independent. ‘Ik denk dat Poetin niet weet wat er gaande is’, aldus Marina, die ook nog in Soedzja woont. ‘Of misschien weet hij het wel iets, maar heeft hij niet de juiste informatie.’

De volledige reportage van Francis Farrell van The Kyiv Independent is hieronder te bekijken.

Verslaggevers krijgen in het bezette gebied niet alles te zien en te horen. ‘Ik denk dat het belangrijk is om te erkennen dat de overgrote meerderheid van de media die verslag hebben gedaan van Soedzja dezelfde persrondleidingen hebben gevolgd die door Kyiv zijn georganiseerd; we werden meegenomen naar hetzelfde Lenin-standbeeld, dezelfde kelder - in alle verslagen zit de lokale bevolking voor dezelfde muur’, schrijft oorlogsverslaggever Francis Farrell van The Kyiv Independent op X. 

In zijn reportage is onder andere te zien dat Oekraïense soldaten met de lokale bevolking praten, en dat de achterblijvers videobeelden te zien krijgen van Russische oorlogsmisdaden op Oekraïens grondgebied. Het ligt dus voor de hand dat deze bewoners niet vrijuit spreken.

Humanitaire hulp

De Oekraïense mensenrechten-commissaris Dmytro Loebinets zegt dat burgers uit Koersk vrij zijn om naar Oekraïne te vluchten, maar verwacht niet dat veel Russische burgers gebruik zullen maken van het aanbod. ‘We hebben elke inwoner van de regio Koersk de mogelijkheid geboden om desgewenst uit het gebied geëvacueerd te worden. Oekraïne zal humanitaire corridors openen, hetzij naar het door Rusland gecontroleerde grondgebied, hetzij naar het grondgebied van Oekraïne. Dit moet de vrije keuze zijn van elke burger die zich daar bevindt. We zijn zeker niet van plan om hun rechten te schenden.’ 

De achtergebleven burgers krijgen volgens Oekraïne humanitaire hulp. Volgens de Oekraïense minister van Binnenlandse Zaken, Ihor Klymenko, is dat een kwestie van principe. ‘Er is een militair kantoor en de mensen die zijn gebleven […] krijgen humanitaire hulp en medicijnen van het leger. Zo staat het in de Geneefse Conventies. Dit is geen wens om aardig te zijn, het is een kwestie van verantwoordelijkheid van de staat. En we laten zien dat Oekraïne een verantwoordelijke staat is die zich houdt aan de verdragen die het heeft ondertekend.’ Volgens Klymenko zijn verreweg de meeste overgebleven burgers boven de zestig. ‘Er zijn kankerpatiënten, mensen met diabetes, en ze krijgen hun medicatie anders niet.’

De Russische kant van Koersk

Meerdere onafhankelijke Russische media hebben de afgelopen weken burgers gesproken die zijn gevlucht voor het Oekraïense leger. De regionale hoofdstad Koersk, op zo’n zestig kilometer afstand van de gevechten, geldt voor veel burgers als een logisch toevluchtsoord.

Tegenover de onafhankelijke Russische nieuwssite The Insider zijn Russische burgers in Koersk eveneens kritisch op hun eigen overheid. Ze vertellen onder andere dat er nauwelijks evacuaties werden georganiseerd. ‘Hoe zijn we eruit gekomen? Vraag maar aan Poetin, die schurk! Er was helemaal geen evacuatie!’

Burgers met wie The Insider sprak, zeggen dat de lokale autoriteiten in en rondom Soedzja vlak voor het Oekraïense offensief uit de stad vertrokken, terwijl ze geen waarschuwing afgaven over het aankomende offensief. De informatie is niet onafhankelijk te verifiëren, maar het verhaal wordt door meerdere burgers en in verschillende media bevestigd.

'We kunnen niet eens die verdomde tienduizend roebel krijgen.'

Vlak na het begin van de Oekraïense aanval zei gouverneur Smirnov van de regio Koersk dat vluchtelingen een bedrag van 10.000 roebel (zo’n 100 euro) van de overheid konden krijgen. Poetin liet een paar dagen later weten dat vluchtelingen nog eens 15.000 roebel (circa 150 euro) kunnen krijgen. Van die compensatie is volgens The Insider weinig terechtgekomen. ‘Niemand heeft ons ergens voor gecompenseerd! We kunnen niet eens die verdomde tienduizend roebel krijgen. Ons verzoek is nog niet eens verwerkt’, zegt een bewoner tegen de Russische site.

Ook Novaja Gazeta bezocht de stad Koersk. De oorlog is er alledaags geworden. ’De sirene in Koersk loeit bijna ieder uur. Niemand reageert meer: niemand rent om te schuilen, voorbijgangers besteden er geen aandacht aan, kijken niet om zich heen en lopen haastig verder.’ Vluchtelingen kunnen in de stad eten en kleding krijgen, veelal gedoneerd door medeburgers. ‘We moesten vluchten in de kleren die we aanhadden, we konden helemaal niets meenemen’, vertelt een gepensioneerde vrouw. ‘Kinderen vluchtten in t-shirts en een korte broek - iedereen in de kleren die ze aanhadden.’

De meeste vluchtelingen zagen de Oekraïense aanval niet aankomen. ‘We dachten er niet eens over na en verwachtten het niet!’, zegt vluchteling Tatjana Serdjoekova. Ze uit tegen Novaja Gazeta geen kritiek richting de Russische federale overheid, maar wel richting de lokale autoriteiten van haar dorp. ‘Het gemeentebestuur vertrok onmiddellijk, de politie vertrok op de zesde [toen de aanval begon] en niemand vertelde ons iets.’ Zelf vertrok Tatjana op 7 augustus uit het plaatsje Zaolesjenka, zeven kilometer van de grens met Oekraïne.

Geen totale verrassing

Afgaand op de kritiek van inwoners uit Koersk hebben de lokale autoriteiten weinig gedaan om de Oekraïense aanval te voorkomen of het gebied te verdedigen. Het leger van Oekraïne kwam weinig weerstand tegen en kon snel doorstoten. Dat Koersk zó slecht werd verdedigd is opvallend, want Oekraïne had al meermaals speldenprikjes uitgedeeld in de regio's Belgorod en Koersk. Soldaten van het pro-Oekraïense Vrijheid van Rusland Legioen en het Russisch Vrijwilligerscorps vielen het gebied in 2023 en begin 2024 al meerdere keren binnen. De aanvallen werden uitgevoerd door Russen die aan Oekraïense zijde meevochten. Achteraf lijken de speldenprikjes een voorbereiding op het huidige offensief.

In gesprek met de onafhankelijke Russische nieuwssite Vazjnye Istorii vertelt een voormalige Russische commandant dat zijn strijdkrachten de aanval op Koersk hadden kunnen zien aankomen. 'Het belangrijkste is dat ze extra verkenningen uitvoerden, het gebied in kaart brachten, de troepen testten. En wat veranderde er aan onze kant [aan de grens] in zes maanden? Helemaal niets.' Russische militaire bloggers, waaronder het bekende Rybar, schreven de afgelopen weken op Telegram dat Russische militaire leiders wisten van de Oekraïense troepenopbouw aan de grens met Koersk, maar simpelweg niets deden. Zelfs de Russische stafchef Valeri Gerasimov, een vertrouweling van Poetin, zou de berichten hebben genegeerd.

Bedreiging voor stabiliteit in Rusland?

Dat Oekraïne ruim twee jaar na het begin van de Russische invasie een aanval op Russisch grondgebied kan uitvoeren, is enorm gezichtsverlies voor Poetin. Dat de Oekraïense operatie ogenschijnlijk zo makkelijk verloopt, maakt de aanklacht tegen de Russische elites nog ernstiger. Maar op dit moment zijn er echter geen duidelijke tekenen dat Poetins macht wegens het Oekraïense succes ter discussie staat. 

Er is geen openlijk protest geweest in Rusland, en zelfs geen publieke veroordeling van de legereenheden die de grens met Koersk hadden moeten verdedigen. Op de Russische staatstelevisie meldt Apti Aronovitsj, een commandant van het Tsjetsjeense Achmat-bataljon dat de grens had moeten bewaken, dat er geen reden voor paniek is. ‘We kunnen constateren dat deze doorbraak, die ons op onze knieën had moeten krijgen en ons had moeten dwingen om hun voorwaarden te accepteren, is gestokt.’ Tegelijkertijd is duidelijk dat Rusland de Oekraïense aanval niet weet af te slaan.

'De Russische Federatie heeft niet het leger om haar eigen grondgebied en burgers te verdedigen.'

De liberale Russische politicologe Jekaterina Schulmann zei afgelopen weekend op TV Rain over Koersk: ‘We hebben [in Rusland] een autoritair en personalistisch systeem. [Poetin] wordt bedreigd als zijn persoonlijke macht wordt bedreigd. Alle tegenspoed, om het zo maar te noemen, van burgers, bedreigt hem in mindere mate omdat die burgers geen kiezers zijn. […] De macht baseert zich niet op hun steun.’ Dat de burgers in Koersk lijden onder de oorlog is volgens haar dus geen reden voor paniek in het Kremlin. Pas als de politieke en economische elite persoonlijk worden geraakt, moet Poetin zich volgens haar zorgen maken.

Aan de andere kant maakt de Oekraïense inval duidelijk dat Rusland door de oorlog in Oekraïne niet meer in staat is om haar eigen landsgrenzen adequaat te verdedigen. De liberale Russische blogger Roestem Adagamov schrijft treffend: ‘De Russische strijdkrachten kunnen nog steeds de lijken van hun stormtroepen opstapelen in Oekraïense dorpen in de Donbas, ze kunnen nog steeds Oekraïense steden beschieten met raketten. Maar de Russische Federatie heeft niet het leger om simpelweg haar eigen grondgebied en burgers te verdedigen. Daar blijkt ze niet toe in staat.’

Wraak?

Terwijl Rusland probeert de Oekraïners weg te jagen uit Koersk blijft het ook aanvallen uitvoeren op Oekraïens grondgebied. Maandag 26 augustus vuurde Rusland 236 raketten en drones af op Oekraïne - de grootste Russische luchtaanval tot nu toe. Oekraïne wist de meeste projectielen met behulp van westerse luchtverdediging neer te schieten, maar volgens Oekraïne kwamen er alsnog 25 raketten en 10 drones doorheen. Op dinsdag volgde nog een tweede, kleinere aanval. Rusland probeerde in beide gevallen de Oekraïense energie-infrastructuur te raken. Onder andere de grote dam ten noorden van Kyiv werd geraakt (maar niet verwoest).

Gezien de massaliteit en timing van de aanval lijken de beschietingen op het eerste gezicht een vorm van wraak voor Koersk, maar de kans is groot dat de aanval ook had plaatsgevonden zonder het Oekraïense offensief. Rusland valt het Oekraïense energienet namelijk al twee jaar aan. Zo schoot Rusland op 22 maart ook al 151 raketten en drones af op het Oekraïense energiesysteem. Zolang Oekraïne blijft doorvechten wil Poetin de bevolking in het donker en de kou zetten, en wil hij ook de groeiende Oekraïense oorlogsindustrie vernietigen. Het offensief in Koersk zal hem niet op andere gedachten brengen. Er lijkt dan ook geen direct verband tussen de aanvallen van deze week en de inval in Koersk.

Russische media

In Russische staatsmedia wordt de Oekraïense aanval zeker niet genegeerd, maar tegelijkertijd ook niet erkend als een groot probleem. Officieel noemt de Russische overheid de gevechten in Koersk een ‘anti-terreur operatie’. Van hogerhand wordt aan staatsmedia gevraagd om de eenheid en kracht van Rusland te benadrukken. Ook wordt propagandisten aangeraden om te melden dat Poetin ‘niemand in de problemen brengt’.

Politiek commentator Andrej Pertsev schrijft op de site van Meduza dat het Kremlin verwacht het gebied binnen enkele maanden te kunnen heroveren. Omdat de gevechten op Russische boden nog relatief lang kunnen aanhouden, zouden staatsmedia volgens hem opgeroepen worden om burgers te laten wennen aan de ‘nieuwe realiteit’. Burgers worden aangemoedigd om hun angst en boosheid over Koersk om te zetten in hulp voor het Russische leger.

En nu?

Drie weken na het begin van de invasie in Koersk is de vraag: wat is Oekraïne nu van plan met het bezette gebied, en hoe lang blijft het nog in Oekraïense handen? Dat Oekraïne überhaupt een stukje van Rusland in handen heeft is bijzonder, maar het is de vraag hoeveel macht de Oekraïners in het gebied hebben. ‘Oekraïense troepen controleren waarschijnlijk niet al het grondgebied binnen de maximalistische omvang van de beweringen over Oekraïense opmars in Koersk Oblast’, schrijft het Institute for the Study of War (ISW) bijvoorbeeld. Van een volwaardige Oekraïense bezetting is geen sprake.

Oekraïne boekt nog altijd terreinwinst in Koersk, al is het tempo van de opmars wel flink afgenomen. Rusland heeft moeite om de aanval te bedwingen, maar Oekraïne lijkt niet de capaciteit te hebben om hele grote stukken van Rusland te bezetten. Het lijkt erop dat Oekraïne het bezette gebiedje in Koersk wil gaan verdedigen, en voorlopig nog niet van plan is om het gebied te verlaten. Oekraïne kan Koersk eventueel uitruilen tegen een stukje Oekraïens grondgebied, maar het door Oekraïne veroverde terrein staat in geen verhouding tot het Oekraïense terrein dat Rusland bezet.

'De regio Koersk maakt deel uit van ons plan voor de overwinning van Oekraïne', zei president Zelensky dinsdag op een persconferentie in Kyiv. Hij lijkt te bedoelen dat Oekraïne de aanval op Koersk gebruikt om de Russen zwakker te maken. Oekraïne wil namelijk zorgen dat het vanuit een positie van kracht aan onderhandelingen met Rusland kan beginnen. Over het plan van Zelensky is vooralsnog weinig bekend; Zelensky wil zijn idee eerst bespreken met Joe Biden, Kamala Harris en Donald Trump.

Goed voor Oekraïens moreel, maar met risico's

Aangezien het al sinds 2022 geen significante terreinwinst heeft weten te boeken is de inname van dit stukje Rusland een flinke opsteker voor Oekraïne’s leger en bevolking. ‘De operatie in Koersk draagt bij aan de versterking van de interne eenheid in Oekraïne, vergroot de autoriteit van onze strijdkrachten in de internationale arena en kan het Kremlin dwingen om zijn militaire plannen te heroverwegen’, zegt Tymofi Mylovanov van de Kyiv School of Economics tegen The Kyiv Independent. 

Tegelijkertijd brengt de Oekraïense operatie ook risico’s met zich mee. Oekraïne zet goedgetrainde en ervaren eenheden in op Russisch grondgebied, en lijdt ook de nodige verliezen (precieze aantallen zijn niet bekend). Dat zijn troepen en materieel die Oekraïne ook zou kunnen inzetten om het stadje Pokrovsk in de regio Donetsk te verdedigen. Rusland rukt al maandenlang op richting het stadje.

De val van Pokrovsk zou voor Oekraïne een zwaar verlies zijn, vertelt de Oekraïense militair analist Mychailo Zjirokov in gesprek met het Oekraïense Radio NV. ‘De Russen komen steeds dichterbij’, zegt Zjirokov. ‘Pokrovsk is een hele belangrijke hub, een heel belangrijk centrum van de verdediging. Als we Pokrovsk verliezen, dan stort het hele front gewoon in’, voorspelt hij. Zelensky kondigde maandag 26 augustus aan dat hij het front bij Pokrovsk ‘extra wil versterken’.

De aanval op Koersk levert Oekraïne vooralsnog weinig tastbare winst op.

Door de aandacht naar Koersk te verleggen zou Oekraïne onder andere hopen dat Rusland troepen wegtrekt uit de Donbas, maar dat lijkt nog maar nauwelijks te gebeuren. ‘De Russische legerleiding weerstaat de operationele druk om troepen te weg te halen uit het high-priority offensief bij Pokrovsk in de regio Donetsk, en zal waarschijnlijk troepen blijven wegtrekken uit offensieve operaties met een lagere prioriteit elders in het theater om de provincie Koersk te verdedigen’, schrijft het ISW.

Het is dan ook zeer de vraag of Oekraïne met de inval in Koersk haar beoogde doelen bereikt. Poetin lijdt gezichtsverlies in Koersk, maar dat leidt vooralsnog niet tot grote onvrede binnen Rusland. Oekraïne blijft aanvallen, maar lijkt niet genoeg troepen te hebben om nog een veel groter deel van Rusland te veroveren. Ondertussen blijft Rusland in de Donbas aanvallen, en weet het elke dag weer stukjes van Oekraïne plat te bombarderen en te veroveren. De aanval op Koersk levert Oekraïne vooralsnog weinig tastbare winst op.