Zelensky’s bezoek aan de VS is voor Oekraïne teleurstellend verlopen. In plaats van steun voor het ‘overwinningsplan’ waarmee de Oekraïense leiders Rusland tot een acceptabele vrede willen dwingen, raakten de Oekraïners verstrikt in de Amerikaanse verkiezingen en kwamen van een koude kermis thuis. Oekraïne is steeds meer op zichzelf aangewezen, schrijft Hella Rottenberg.
Zelensky in de Oval Office op bezoek bij Biden op 26 september. Foto Alexander Drago/ANP/EPA
door Hella Rottenberg
Het ‘overwinningsplan’ waarmee president Zelensky naar de VS reisde, heeft president Biden niet overtuigd om Oekraïne te geven waarom het vraagt. De kern ervan vormden toestemming om westerse wapens naar eigen inzicht in te zetten en de toezegging dat Oekraïne lid kon worden van de NAVO. Biden sprak geruststellend dat Amerika Oekraïne niet in de steek zal laten en net zolang zal steunen ‘tot Oekraïne een rechtvaardige en duurzame vrede heeft bereikt’.
Concreet beloofde hij 8 miljard dollar aan militaire hulp, waarvan 5,6 miljard al in de Amerikaanse begroting voor dit jaar was geoormerkt. Over de NAVO of andere veiligheidsgaranties geen woord. In het Amerikaanse wapenpakket zitten zogenaamde zweefbommen, die over een afstand van 130 km een doel met precisie kunnen treffen. Vliegtuigen kunnen daardoor vanaf een veilige afstand de vijand bestoken. Al maandenlang gebruiken Russische vliegtuigen dergelijke bommen. Boven Russisch grondgebied werpen ze hun projectielen af, waarna die zelfstandig doorglijden naar doelen in Oekraïne, waaronder woonwijken en electriciteitscentrales. Vooral om die reden wilde Oekraïne westerse lange afstandsraketten kunnen inzetten om zich hiertegen te beschermen: als ze de vliegbases vanwaar de bommenwerpers opstijgen konden raken, zouden ze een tegenzet kunnen doen. ‘Westerse bondgenoten laten Oekraïense burgers doden en beschermen Russische vliegvelden’, klonk het bitter in Kyiv, in de Poolse en Baltische hoofdsteden. ‘We vechten met een arm vastgebonden op de rug’, stelde Zelensky’s naaste adviseur Andri Jermak.
Maanden is er overleg geweest tussen de bondgenoten en Oekraïne. Maanden waarin Frankrijk en Groot-Brittannië akkoord wilden gaan, maar de VS bleven aarzelen en Scholz bleef weigeren om Duitse lange afstandsraketten te leveren. Maanden, waarin Rusland voorzorgsmaatregelen kon nemen en zijn bommenwerpers buiten het bereik van de lange afstandswapens kon verplaatsen. De zweefbommen die Biden nu aan Oekraïne heeft toegezegd zijn geen antwoord op de smeekbede. Hun bereik is te klein om doelen ver in Rusland te treffen.
Nieuwe wapensystemen
Oekraïne had meer redenen om lange afstandsraketten tegen Rusland in te zetten. In huis hebben ze Amerikaanse ATACMS (300 km), en de Franse Scalp en Britse Storm Shadow (vrijwel identieke kruisraketten met een bereik van ruim 500 km). Deze heeft Oekraïne al gebruikt tegen Russische doelen op de Krim, die zich in de ogen van het Kremlin op Russisch (want geannexeerd) grondgebied bevinden. Dit gebeurde met toestemming van de westerse leveranciers en zonder dat Poetin z’n dreigementen van (mogelijk nucleaire) escalatie waarmaakte.
Met lange afstandsraketten zou Oekraïne opslagplaatsen van munitie, brandstof, reserveonderleden en communicatie-knooppunten dieper in Rusland kunnen bombarderen. ‘Daarmee maak je het Rusland moeilijker om oorlog te voeren’, zegt brigade-generaal Han Bouwmeester, hoogleraar militair-operationele wetenschappen aan de Nederlandse Defensie Academie. ‘Bunkers met munitie kun je niet zomaar verplaatsen. Wellicht kent Oekraïne allerlei locaties die de oorlog ondersteunen. Ik ga ervan uit dat Kyiv over goede inlichtingen beschikt. De afgelopen jaren hebben ze laten zien dat ze uitstekend weten waar de zwakke punten van de Russen zitten.’
Met zwermen zelfgemaakte kamikazedrones laat Oekraïne munitie- en brandstofopslag in Rusland exploderen, maar het verwacht meer effect van de zware kruisraketten. Hoe meer de oorlog Rusland kost, hoe eerder het Kremlin geneigd zal zijn met Oekraïne te onderhandelen, redeneert Kyiv. En hoe sterker de Oekraïense uitgangspositie is, hoe minder Kyiv hoeft toe te geven.
'We leveren te weinig om doorslaggevend te zijn’
Bouwmeester relativeert de betekenis van nieuwe wapensystemen in de oorlogsvoering van Oekraïne. ‘In de media wordt heel snel gesproken van een gamechanger. Ze krijgen wel nieuwe wapensystemen en daar kunnen ze flinke klappen mee uitdelen, maar het is niet voldoende om een enorme vuist tegen Rusland te maken, om een grootschalige tegenaanval te beginnen. Dan zou Oekraïne het initiatief krijgen en Rusland veel meer de hoek in drijven. Dat zie ik niet gebeuren. Eerst zouden de pantserhouwitsers de gamechanger worden, toen de veel verschillende tanks, daarna de F16s. Maar die verwachting is niet bewaarheid geworden. We leveren te weinig om doorslaggevend te zijn.’
Rode lijnen
Vlak voor de ontmoeting van Zelensky met Biden kondigde Poetin een aanpassing van de Russische kernwapendoctrine aan. Voortaan zou ‘agressie’ van een staat zonder kernwapens gesteund door een bondgenoot met kernwapens door Rusland worden beschouwd als een gemeenschappelijke aanval. Met andere woorden: een aanval van Oekraïne in Rusland met steun van de VS, Frankrijk of Groot-Brittannië kan het Kremlin beantwoorden met een kernwapen. Een paar dagen eerder waarschuwde Poetin dat de inzet van westerse kruisraketten tegen doelen in Rusland ‘directe deelname van de NAVO’ zou betekenen in de oorlog met Oekraïne.
‘Bidens presidentschap loopt af. Hij wil het niet uit de hand laten lopen'
Heeft Biden zich daardoor laten intimideren en weigert hij daarom de beperkingen op lange afstandswapens op te heffen? Bouwmeester ziet een Amerikaanse president die heel terughoudend is. ‘Bidens presidentschap loopt af. Hij wil het niet uit de hand laten lopen. Sterker nog, hij hoopt eigenlijk nog dat de partijen tot onderhandelen komen voordat hij het toneel verlaat. Hij wil onder geen beding escalatie.’
De Nederlandse militair weet niet voor welke escalatie de VS precies bang zijn. In verschillende media is bericht dat het Witte Huis denkt aan scenario’s waarbij bijvoorbeeld een basis in Polen die raketten doorvoert naar Oekraïne wordt aangevallen en Polen dan een beroep doet op artikel 5 van het NAVO-handvest, hetgeen zou betekenen dat de NAVO rechtstreeks in oorlog raakt met Rusland. Anderzijds heeft Poetin al vaak gedreigd met escalatie en kernwapens wanneer de westerse bondgenoten van Oekraïne nieuwe wapens leverden, maar die dreigementen niet waargemaakt. ‘Het idee van precies aangeven waar de rode lijnen liggen is een westerse denktrant’, meent Bouwmeester. ‘Poetin denkt opportunistischer. Hij laat het in het midden en wacht zijn kansen af. Experts denken verschillend over Poetins dreigementen. Rob de Wijk vindt dat we heel voorzichtig moeten zijn, omdat Poetin anders terugslaat. De Britse Lawrence Freedman vindt dat het Westen zich te veel laat imponeren en zichzelf tekort doet door bang te worden van alle uitspraken die Poetin doet.’
Veiligheidsgaranties
Zelensky pleitte bij Biden ook voor lidmaatschap van de NAVO als kernelement van zijn ‘overwinningsplan’. ‘De enige manier om voor de lange termijn vrede en veiligheid in Europa te garanderen is door Oekraïne in de NAVO op te nemen. Als Oekraïne in de grijze zone blijft tussen Rusland en het NAVO-bondgenootschap, lokt dit alleen maar meer instabiliteit, agressie en geweld uit. De NAVO moet besluitvaardig handelen en Oekraïne een route naar lidmaatschap aanbieden. Dit hoeft niet te betekenen dat Oekraïne onmiddellijk lid wordt, maar zo’n belofte zou de sterke boodschap sturen aan Poetin dat zijn oorlog uiteindelijke toetreding niet zal verhinderen’, verwoordde Jermak het Oekraïense standpunt.
Maar Biden gaf nul op het rekest. Bouwmeester, die vroeger voor de NAVO werkte, is niet verbaasd. ‘De NAVO is kieskeurig over wie het toelaat. Aan het land mag geen conflict kleven, want we willen geen conflict ingezogen worden.’ Ook andere constructies, los van de NAVO, waarbij een paar grote landen Oekraïne’s veiligheid zouden garanderen zijn denkbaar, maar of daarover serieuze discussies gaande zijn, kan Bouwmeester niet zeggen. ‘Ik heb daar geen zicht op.’
Wat betekent 'de toekomst van Oekraïne is in de NAVO'?
Tijdens de NAVO-top deze zomer, toen het bondgenootschap zijn 75-jarig bestaan vierde, verklaarden de 32 leden dat ‘de toekomst van Oekraïne in de NAVO is’. Deze uitspraak herhaalde Mark Rutte dinsdag bij zijn aantreden als secretaris-generaal. Ook wees hij nadrukkelijk op de belofte, gedaan op die top in Washington, voor financiële hulp en steun aan Oekraïne bij zijn ‘onomkeerbare route richting Euro-Atlantische integratie, inclusief het NAVO-lidmaatschap’. Dat klinkt stevig, maar is het niet, zolang er geen duidelijkheid is over het hoe en wanneer.
Oekraïne wil zo snel mogelijk de toezegging dat het NAVO-lid kan worden, nog voor de termijn van Biden eindigt en daarna misschien Trump aan de macht komt die daar niets voor zal voelen. Volgens Zelensky en zijn team kan zijn land alleen concessies doen als de veiligheid gegarandeerd is nadat er een vredesakkoord met Rusland is gesloten. Anders zal Rusland elke overeenkomst beschouwen als een gevechtspauze, waarna het zijn klus kan afmaken, redeneert Kyiv.
Verreweg de meeste van de 32 NAVO-leden denken dat een uitnodiging voor lidmaatschap van Oekraïne geen drukmiddel is om het Kremlin naar de onderhandelingstafel te duwen. Ook menen velen dat Rusland nooit zal instemmen met een toetreding van Oekraïne tot de NAVO. In elk geval zal voor de NAVO voorwaarde zijn dat er een duurzaam staakt-het-vuren is overeenkomen en dat het gebied waarvoor de NAVO-afspraken gelden, afgebakend is. Gedacht wordt dan bijvoorbeeld aan een Koude-Oorlogsmodel zoals in Duitsland voor de val van de Muur in 1989. West-Duitsland was lid van de NAVO, Oost-Duitsland van het Warschau Pact, de grens was streng bewaakt en militairen van de respectievelijke bondgenootschappen waren permanent gestationeerd in West- en Oost-Duitsland.
Precair moment
Het bezoek van Zelensky was ook bedoeld om toezeggingen te verkrijgen voor meer wapens. Dat is nauwelijks gelukt. De VS zijn verreweg de grootste leverancier van militaire hulp – tot nog toe ter waarde van ruim 50 $ miljard. Daarna komt Duitsland met meer dan 10 $ miljard. Duitsland halveert volgend jaar de militaire steun en bouwt deze vervolgens verder af. En de animo in de VS om Oekraïne te helpen de oorlog voort te zetten, terwijl het einde niet in zicht is, is duidelijk tanende. Kenmerkend was een artikel in de Wall Street Journal, waarin Amerikaanse topadviseurs anoniem lieten optekenen dat ze niet erg onder de indruk waren van Zelenky’s ‘overwinningsplan’ dat hij de volgende dag zou presenteren aan Biden.
Zelensky ontvangen door Trump in zijn Trump-toren in New York op 27 september 2024. Foto ANP/EPA
Om nog maar te zwijgen van de grove bespotting door Trump die de Oekraïense president ten deel viel. ‘Elke keer dat Zelensky de Verenigde Staten bezoekt, vertrekt hij met 100 $ miljard. Ik denk dat hij de beste verkoper ter wereld is.’ Later, terwijl Zelensky naast hem stond en ten overstaande van de pers, liet Trump er geen misverstand over bestaan dat hij, eenmaal weer president, geen geduld meer zou hebben met de Oekraïense strijd voor soevereiniteit: ‘Zoals u weet heb ik ook een heel goede verhouding met president Poetin en ik denk dat we, als we de verkiezingen winnen, het heel snel hebben opgelost.’
Terwijl de westerse geldkraan langzaam wordt dichtgedraaid, zijn de wapenvoorraden zowat op. Oekraïne kreeg materieel dat over was en werd opgelapt. ‘Opvoeren van de defensie-industrie gebeurt wel, maar via een stroperige besluitvorming’, vertelt Bouwmeester. ‘Het komt nog niet van de grond. Er worden nu initiatieven ontplooid, maar die hebben pas effect over een paar jaar. Daar heeft Oekraïne op dit moment niets aan. De wapens zijn er gewoonweg niet. Daar komt bij dat de westerse landen erg geschrokken zijn van de Russische agressie en hun eigen defensie versterken. In de Nederlandse defensienota staat dat we tanks, extra vliegtuigen, fregatten en munitie gaan kopen. Dus Nederland wordt ook een speler die voor zichzelf orders gaat plaatsen. En Nederland is niet de enige.’
Bouwmeester neemt het afnemende enthousiasme waar. Afzakkende aandacht in de media, oorlog in het Midden-Oosten, gewone mensen die het beu zijn. En regeringsleiders die geïrriteerd raken door Zelensky die maar blijft vragen. ‘Daar moet Zelensky voor oppassen’, denkt Bouwmeester. ‘Zijn communicatieve talent was zijn grote kracht. Maar zijn populariteit is aan het slijten, in eigen land en ook daarbuiten. Onlangs heeft hij ministers vervangen, omdat ze oorlogsmoe zouden zijn. Is Zelensky zelf niet ook zo langzamerhand murw gebeukt?’, vraagt Bouwmeester zich af. Om somber te besluiten met de vraag: ‘Hoe lang kan Oekraïne dit nog volhouden?’
Zie ook artikel van Chris Colijn over wapenproductie in Oekraïne
