De zittende president Maia Sandu won zondag met 42,25 procent van de stemmen de eerste ronde van de Moldavische presidentsverkiezingen. In een daaraan gekoppeld referendum sprak een minimale meerderheid (50,39 procent) van de bevolking haar stem uit voor toetreding tot de EU. Dat is niet de overweldigende meerderheid waarop Sandu hoopte. Bovendien zal Sandu alle zeilen moeten bijzetten om op 3 november in de tweede verkiezingsronde als winnaar uit de bus te komen, wanneer zij het opneemt tegen de meer pro-Russische Aleksandr Stoianoglo.

Zittende president Maia Sandu onderweg naar haar persconferentie op maandagochtend, de dag na de verkiezingen. Foto: Dumitru Doru / ANP / EPA

Een week voordat Moldova naar de stembus ging, verscheen een videoclip van drie illustere zangers online. Het filmpje begint met beelden van een gay pride, gevolgd door beelden van Franse oproeragenten die achter demonstranten aanrennen en armoedige tentenkampen met migranten. Onder de beelden klinkt onheilspellende muziek. Dan, na 15 seconden, verschijnt een tekst in beeld: ‘Is dit wat u wilt?’

De volgende drie minuten wordt het gezelliger. Gelardeerd met beelden van wijnvelden en spelende kinderen brengt het Russische gelegenheidstrio Filipp Kirkorov, Stanislav Michaylov en Nikolaj Baskov een cover ten gehore van het lied Inima mea e Moldova, oftewel: Mijn hart is Moldova.

Dit vormde letterlijk het slotakkoord van de verkiezingscampagne van de pro-Russische oppositie in Moldova, dat zondag naar de stembus ging voor een nieuwe president en een referendum over EU-integratie. De zittende en pro-EU president Maia Sandu sleepte de meeste stemmen in de wacht; het referendum werd gewonnen door het ‘ja’-kamp. Maar om nu te zeggen dat hiermee toetreding tot de EU een stap dichterbij is gekomen, nee.

Wie een blik op de uitslag werpt, snapt meteen waarom. Sandu haalde 42,25 procent van de stemmen binnen, waardoor een tweede ronde noodzakelijk is. Over twee weken moet ze het opnemen tegen nummer twee, de socialist Aleksandr Stoianoglo (25,98%), die een meer pro-Russische koers voorstaat. Een gelopen race is het allerminst, al was het maar omdat de nummers drie en vier – respectievelijk Renato Usatîi (13,79%) en Irina Vlah (5,38%) – ook bekendstaan als pro-Russisch en hun aanhang meer heeft met Stoianoglo dan met Sandu.

Legitimiteit EU-toetreding op het spel?

De uitslag in het referendum getuigt evenmin van een overweldigend vertrouwen in de pro-Europese koers: slechts 50,39 procent zei ja tegen toetreding tot de EU. Zonder stemmen van de diaspora had het nee-kamp zelfs gewonnen. Sandu had het referendum vorig jaar zelf aan de presidentsverkiezingen gekoppeld – het moest haar belangrijkste verkiezingsthema, toetreding tot de EU in 2030, extra legitimiteit geven. Intussen was Moldova al met de toetredingsonderhandelingen begonnen. Want die EU-integratie, daar zou iedereen toch wel voor stemmen?

Een formaliteit dus waar de kiezers maar even ‘ja’ tegen moesten zeggen? Zo wil directeur Iulian Groza van de Moldavische denktank Institute for European Policies and Reforms (IPRE) het niet noemen. ‘Meer dan tweederde van de Moldavische burgers wil dat het land tot de Europese Unie toetreedt,' zei hij daags voor de stembusgang,’ ‘Daarom is het erg belangrijk om de legitimiteit van het proces vanaf het allereerste begin van de toetredingsonderhandelingen te waarborgen, zodat de huidige of toekomstige regeringen, wie dat ook zijn, een duidelijke aanwijzing hebben van de burgers over het belang van dit strategische doel. Dat is in feite het idee.’

In de peilingen zag het er tot aan het verkiezingsweekend goed uit voor Sandu en zeker voor het referendum, ondanks de verhalen over Russische inmenging. De Moldavische inlichtingendiensten onthulden begin deze maand nog dat Rusland maar liefst 100 miljoen euro had gestoken in beïnvloedingscampagnes. 

Maar dat die bijna zouden leiden tot een ‘nee’ tegen de EU en het vertrek van Sandu, daar had zelfs de hoofdrolspeelster geen rekening mee gehouden. 'Criminele groepen hebben ons land onder vuur genomen met tientallen miljoenen euro’s, leugens en propaganda, met als doel ons in een situatie van onzekerheid en instabiliteit te storten,’ fulmineerde Sandu zondagnacht nadat meer dan de helft van de stemmen was geteld.

Oligarch

Buiten kijf staat dat Moskou een hand heeft gehad in de verkiezingen. Dat gebeurde via de voortvluchtige oligarch Ilan Șor, die in Moldova nog een gevangenisstraf van 15 jaar moet uitzitten voor witwassen en fraude. Hij wist aan zijn straf te ontkomen door in 2019 te vluchten naar Israël en probeert sindsdien zijn vaderland van op een afstandje te ontregelen.

Maar toch gaat het te ver om het voor Sandu teleurstellende resultaat volledig op het conto van Șor en Rusland te schrijven, stelt journalist Evghenii Ceban van de onafhankelijke Moldavische site Newsmaker in een analyse. Zijn betoog: het pro-EU-kamp – ‘sociologen, diverse politieke analisten en zelfs politieke tegenstanders van de huidige president’ - waren er wel heel erg van overtuigd dat de wens tot toetreding tot de EU en de snelheid waarmee dat moet gebeuren door heel Moldova wordt gedragen.

Een vrouw brengt in Bulboaca haar stem uit voor de presidentsverkiezingen en het 'EU-referendum' Foto: Daniel Mihailescu / ANP / AFP

Kritiek heeft hij ook op Europa, dat volgens hem iets deed waar Rusland doorgaans van wordt beticht: inmenging. 'De uitslag zou ook stof tot nadenken moeten geven aan de vele Europese leiders en Brusselse ambtenaren die zich zo krachtig mengden in de verkiezingscampagne van Sandu tijdens deze verkiezingen. Het resultaat van het referendum is een teken dat het idee van Europese integratie niet mag dienen als politiek instrument voor slechts één politicus, die weliswaar een groot, maar toch slechts een deel van de Moldavische samenleving vertegenwoordigt.’

In de ogen van Ceban is de uitslag juist het bewijs dat Moldova een democratie is. 'Het idee van Europese integratie heeft geen verpletterende nederlaag geleden. Het referendum liet simpelweg zien dat er in de Moldavische samenleving nog steeds geen doorslaggevende meerderheid is, en dat er nog werk aan de winkel is.’

Corruptiebestrijder Sandu

In 2020 was de verkiezing van Sandu tot president van Moldova een absolute verrassing. Ze versloeg toen in de tweede ronde met een stevige meerderheid de zittende president Igor Dodon. Hij wordt in westerse media vaak omschreven als pro-Russisch, maar weigerde vanwege de aanwezigheid van Russische troepen in het afvallige Moldavische staatje Transnistrië wel de sinds 2014 bezette Krim te erkennen als Russisch. Kiezers rekenden vooral met hem af vanwege de vele corruptieschandalen, iets waar Sandu een einde aan beloofde te maken.

Op dat punt heeft Sandu, eerder werkzaam bij de Wereldbank en als minister van Onderwijs, in vier jaar tijd belangrijke stappen gezet. Het land steeg tijdens haar presidentschap fors op de 180 landen tellende ranglijst van Transparency.org, de ngo die overheidscorruptie in kaart brengt. In 2000 stond Moldavië nog op een bedenkelijke 115e plek, ingeklemd tussen Panama en de Filipijnen. In de laatste editie van de ranglijst is het land terug te vinden op plek 76, gedeeld met EU-land Hongarije en slechts een paar plaatsen onder EU-buur Roemenië.

Sandu’s andere stokpaardje was het lidmaatschap van de EU. Een enorme pro-Europese manifestatie in Chişinǎu, de grootste bijeenkomst in de geschiedenis van het land, was vorig jaar mei in feite de aftrap van haar verkiezingscampagne. Deze manifestatie moest een tegenwicht bieden tegen de anti-regeringsdemonstraties die destijds ook plaatsvonden, bijvoorbeeld van boze boeren. Al deze demonstraties afdoen als door Rusland geënsceneerd is te gemakkelijk.

Landbouw

In de eerste twee jaren van Sandu’s presidentschap kromp het bbp, het bedrag in miljarden euro’s dat, kort samengevat, de omvang van de economie aangeeft. Deels ligt dat buiten Sandu’s schuld: het was een gevolg van de coronapandemie. Maar het herstel gaat volgens een rapport van zakenbank Lloyds Bank langzaam en vooral de landbouwsector lijdt daaronder, waarin ruim de helft van de beroepsbevolking werkt. Een oorzaak daarvan is volgens een rapport van zakenbank Lloyds de gebrekkige infrastructuur op het platteland.

Bovendien zien boeren het nut niet in van het door Sandu bepleitte EU-lidmaatschap: ze richten zich voor export steeds vaker op het Verre Oosten. Vooral voor wijn – hét nationale product van het land – is Japan aantrekkelijk: dat land betaalt voor een fles namelijk het dubbele van de zuinige Europeanen, zo blijkt uit cijfers van het Nationaal Bureau voor Wijn en Wijnbouw. De export naar China vertoont eveneens een forse toename.

Dat ‘voor ons hoeft die EU niet zo nodig’-gevoel komt ook tot uiting in de verkiezingsresultaten. In de landelijke gebieden moest Sandu het afleggen tegen Aleksandr Stoianoglo, bij wie de nee-stemmers tegen EU-integratie in de meerderheid waren. In haar geboortestreek Fălești, een dunbevolkt gebied aan de grens met Roemenië, wist Sandu slechts 24% van de stemmen te behalen.

Aleksandr Stoianoglo werd tweede in de eerste ronde en neemt het op 3 november op tegen Maia Sandu. Foto: Dumitru Doru / ANP / EPA

Sandu’s pro-Europese aanhang concentreert zich vooral rond Chişinǎu, de hoofdstad waar ongeveer een kwart van de bevolking woont. Dit gebied profiteert het meest van Europese samenwerking. Volgens een rapport van de Moldavische overheid doet bijvoorbeeld de IT-sector het buitengewoon goed; veel Europese bedrijven besteden hun werk uit naar Chişinǎu en betalen hun werknemers westerse salarissen. Maar dat zorgt tegelijkertijd voor nieuwe problemen: goedbetaalde jonge professionals die minderbetaalden op de huizenmarkt verdringen. De huizenprijzen in de hoofdstad bereikten dit jaar een recordniveau.

Gespleten Moldova

Daardoor is een Moldova van twee snelheden ontstaan: een deel dat het nut inziet van toetreding tot de EU en een deel dat liever alles bij het oude wil laten, zoals het Moldavië uit de clip van Kirkorov en zijn kornuiten. Oligarch Șor biedt die laatste groep kandidaten die dat beloven.

De grote vraag is hoe nu verder. De kans bestaat dat Sandu volgende maand van haar troon gestoten wordt door de pro-Russische kandidaat Stoianoglo, vooral als de zondag afgevallen kandidaten hun aanhangers oproepen op hem te stemmen. Hoewel door de uitslag van het referendum nu in de grondwet is verankerd dat het parlement geen wetten mag aannemen die indruisen tegen EU-regelgeving, blijft de vraag of dit ook een garantie biedt. De situatie in Georgië, waar een pro-Russische partij regeert met een pro-Europese president, toont immers aan dat zo’n constructie van tegenstrijdige belangen zeer fragiel kan zijn. 

In The Financial Times vragen sommige diplomaten en waarnemers zich anoniem af of het nou wel zo verstandig was van Sandu om het referendum te koppelen aan de presidentsverkiezingen. Het land was immers niet verplicht om op dit moment een referendum over EU-lidmaatschap te houden. Sandu gokte op een overweldigend ‘ja’, maar het referendum heeft vooral een grote verdeeldheid blootgelegd.

Met medewerking van Chris Colijn.