Op 22 oktober verscheen in 36 landen en in 26 talen het boek Patriot: de postume memoires van Aleksej Navalny. Het boek is samengesteld met hulp van zijn weduwe Joelia Navalnaja, aan de hand van notitieboekjes en berichten die ze ontving vanuit de gevangenis. Hierin beschrijft de in februari omgekomen oppositieleider zijn leven vóór zijn arrestatie op 17 januari 2021 en de tijd in de strafkolonie die daarop volgde. Navalny wist dat hij daar zijn moordenaars recht in de ogen keek: ‘Als ze me vermoorden zal dit boek mijn aandenken zijn.’
De memoires van de overleden Russische oppositieleider Aleksej Navalny getiteld ‘Patriot’ in een boekwinkel in Londen, 22 oktober 2024. Foto: Tolga Akmen / EPA / APA
Bij de Amerikaanse uitgeverij Knopf telt de eerste uitgave van Patriot 500.000 exemplaren. Het boek bestaat uit twee delen: een autobiografie waarin Navalny over zijn leven vóór zijn arrestatie op 17 januari 2021 vertelt, en een dagboek waarin hij zijn leven en gebruiken in de gevangenis documenteert. Zijn weduwe Joelia Navalnaja stelde de aantekeningen samen op basis van zijn notitieboekjes en berichten vanuit de gevangenis, die werden doorgegeven door zijn advocaten en gepubliceerd op Instagram. ‘Als ze me hier vermoorden zal dit boek mijn aandenken zijn… Schurkachtige president vermoordt schrijver: dat is toch de droom van iedere uitgever’, zo grapte Navalny.
Waarmee is dit boek te vergelijken? Er zijn meerdere opties. Het deel waarin Navalny de Goelag beschrijft, de Russische hel die sinds Stalin nauwelijks is veranderd, doet denken aan De goddelijke komedie van Dante. Maar Dante’s held keerde terug uit de hel. Navalny niet. Deze memoires hadden ook zoiets kunnen worden als het eerste boek van Winston Churchills memoire-reeks: daarin gaat het eerst over de nederlaag en pas later over de overwinning. Maar helaas krijgt dit boek geen vervolg en is de schrijver niet als winnaar geëindigd. Dat hij überhaupt memoires heeft achtergelaten is al een wonder. Toen hem werd gevraagd om die te schrijven (na zijn vergiftiging met Novitsjok in 2021) moest Navalny in eerste instantie lachen. ‘Op mijn 44ste al een biografie schrijven? Ik ben pas net over de helft.’ Van die andere helft zou het nooit komen.
Oekraïense wortels
Navalny werd in 1976 geboren in een dorp bij een legerbasis in de buurt van Moskou. De zomers bracht hij door bij familieleden in Oekraïne, niet ver van Tsjernobyl, waar het grootste deel van zijn Oekraïense familie woonde. Het was de gelukkigste periode van zijn kindertijd. Zo schetst hij een speelse discussie aan de eettafel. ‘Ben je een Rus of een Oekraïner?', wordt hem gevraagd. Dat is zoiets als de vraag ‘van wie hou je meer, van mama of van papa?’, schrijft Navalny. Maar let op: dit gesprek werd gevoerd in Sovjet-Oekraïne. Poetin en zijn propaganda beweren nu dat er ‘helemaal geen verschil is'. Maar zoals we zien bestond dat verschil zelfs al in de late Sovjet-Unie. Het is interessant dat noch de Russische propaganda, noch de Oekraïense media ooit hebben benadrukt dat de Russische oppositieleider Navalny Oekraïense wortels heeft.
Na Tsjernobyl besefte de tienjarige Navalny: ‘alle autoriteiten liegen, zelfs als dat zinloos of gevaarlijk is. De autoriteiten redden alleen zichzelf.’
Wat gaf hem de impuls om actief te worden in de politiek? In 1986, toen Navalny tien jaar oud was, kwam er een einde aan zijn 'Oekraïense paradijs’. Hij zag hoe zijn familieleden en nog 160 dorpsbewoners geëvacueerd moesten worden omdat vlakbij de reactor van Tsjernobyl was ontploft. Op televisie werd onzin uitgekraamd: er zou ‘geen gevaar’ zijn. Maar Navalny zag zelf hoe de werkelijkheid verschilde van de propaganda (en later werden de woorden ‘leugens, onzin’ belangrijke begrippen in zijn politieke vocabulaire). Op dat moment besefte hij dat ‘alle autoriteiten liegen, zelfs als dat zinloos of gevaarlijk is. De autoriteiten redden alleen zichzelf.’ En zijn familie moest verhuizen. Het ergste was nog dat ze hun spullen niet mee konden nemen: een Sovjetmens kon niet zomaar ‘even nieuwe kopen’.
Een tweede moment. In zijn kindertijd hoorde Navalny vaak hoe Sovjetofficieren, zijn vaders collega’s, constant ‘politiek bespraken in de keuken’. Op die manier kreeg zijn politieke ervaring vorm, schrijft Navalny. Dat is over het algemeen typerend voor de huidige generatie van vijftigers. Navalny trok voor hem logische conclusies uit wat hij had gezien in zijn jeugd. Zo werd de Tsjernobylramp voor de Oekraïners in 1991 een sterke beweegreden. De mensen stemden toen voor een onafhankelijk Oekraïne omdat ze zich herinnerden hoe Moskou tegen hen had gelogen over de radioactieve straling. De meeste van zijn leeftijdsgenoten in Rusland hadden dezelfde conclusies kunnen trekken. Maar helaas, zo schreef Navalny in zijn blog: de huidige vijftigers (de kinderen van de perestrojka) vormen een van de machtigste groepen in Poetins achterban en zij ‘bepalen tijdens de verkiezingen het lot van het land.’
‘Ik wilde altijd iets goeds doen in het leven,’ zo schrijft Navalny. In de jaren 2000 bracht dat hem vanuit een welvarend bedrijf naar het kantoor van de democratische partij Jabloko en later naar de onafhankelijke politiek. Navalny was aanhanger van Jeltsin tot de dag waarop hij zijn eerste auto, gekocht in Duitsland, aangaf bij de douane en zag hoe corrupt de boel daar was. Navalny geeft in zijn autobiografie toe dat hij in de jaren 1990 liberaal, voorstander van de markthervormingen, en anti-Sovjet was. Later kwam hij tot de conclusie dat de Russische liberalen die aan de macht waren (de ploeg van Jeltsin) ‘nooit echte democraten waren geweest. Het waren sovjetambtenaren die hadden geleerd andere woorden te gebruiken om zo aan de macht te blijven.’ Navalny besloot een andere weg in te slaan. Maar hij gaf zijn democratische waarden niet op.
Navalny en zijn vrouw gingen er vanuit dat moord het ‘meest waarschijnlijke scenario’ was
Navalny citeert bijna niet uit Sovjetfilms of -boeken. Dat is kenmerkend voor zijn generatie. Soms tekent hij korte Sovjet-anekdotes op om de tijdgeest te benadrukken. Maar zelf leeft hij in een universele culturele wereld. Hij kijkt graag Amerikaanse tekenfilms en citeert de hoofdpersonen. Zijn memoires schetsen een psychologisch portret van hem. Hij is het type Amerikaanse superheld dat op het kritieke moment weet te ontsnappen. Maar diep van binnen is Navalny gevormd naar de christelijke traditie: de bereidheid om zich op te offeren voor de gemeenschap (iets wat paradoxaal genoeg samenvalt met de sovjet-cultus van sterven voor het vaderland). Anders valt zijn keuze om opnieuw de bek van de walvis in te stappen, om de oude legende over Jona te parafraseren, niet uit te leggen. Hier doel ik op zijn vrijwillige terugkeer naar Rusland in januari 2021, toen hij werd gearresteerd.
Ook een gesprek met zijn vrouw tijdens een gevangenisbezoek lijkt net een tragische filmscène (maart 2022): ‘Ik fluisterde in haar oor: “Luister, ik wil niet dramatisch doen, maar ik denk dat het heel waarschijnlijk is dat ik nooit meer vrij kom. Zelfs als alles begint in te storten zullen ze me opruimen bij de eerste tekenen dat het regime valt. Ze zullen me vergiftigen.” “Ik weet het,” zei ze knikkend, met rustige en vaste stem. “Daar heb ik ook al over nagedacht.”’Verderop schrijft Navalny dat zijn vrouw en hij ervan uitgingen dat zijn moord het ‘meest waarschijnlijke scenario’ was.
Aleksej Navalny loopt naar zijn plaats in het vliegtuig van Berlijn naar Moskou, 17 januari 2021. Foto: Kirill Kudryavstev / AFP / ANP
Eenzame strijd
Het tweede deel van het boek is een dagboek vanuit de gevangenis. Het is maar kort, honderd van de vierhonderd pagina’s. Het biedt de lezer een heel ander niveau van openhartigheid. ‘Ik zal de rest van mijn leven in de gevangenis doorbrengen en hier sterven,’ schreef Navalny in maart 2022 (aantekeningen uit 2023 en 2024 zijn er in de Russische uitgave van het boek niet). ‘Ik zal van niemand afscheid nemen… Alle feestdagen zullen zonder mij gevierd worden. Ik zal mijn kleinkinderen nooit leren kennen.’ Wat hem vooral boos maakte was het feit dat hij begraven zou worden in een naamloos graf (volgens de wet worden zware criminelen in Rusland op die manier begraven). Hij werd begraven in Moskou. Na zijn dood in de kolonie op 16 februari 2024 werden alle voorwerpen waarmee hij in contact was geweest in beslag genomen. Zelfs de sneeuw waarop hij had gelegen.
Navalny begreep de psychologie van Poetin misschien wel beter dan wie dan ook. Hij besefte dat zijn belangrijkste opponent zich sinds 2022 niet meer druk maakte over wat men van hem dacht. Oorlog is een manier om jezelf geen weg terug te laten. Het is een heel Russische keuze, zou ik willen schrijven. Het is de psychologie van uitersten: als er geen weg terug is, heb je geen keuze meer, en dat maakt het leven in zekere zin eenvoudiger. Hierin lijken de twee Russische tegenpolen op elkaar. Ook Navalny kon in de nieuwe omstandigheden alleen nog zijn laatste rol met waardigheid uitspelen.
Tijdens het luchten hoort hij van ergens achter de gevangenismuur een schreeuw: ‘Aleksej, heel Rusland staat achter je!’
‘De gevangenen mogen niet met me praten’, schrijft hij. Navalny riep altijd op tot het gesprek, zowel met medestanders als met vijanden. Maar in zijn aantekeningen uit de kolonie is hij een heel ander persoon. Iemand die in feite alleen met God openhartig kan spreken (en met zijn advocaten natuurlijk). ‘De eerste paar maanden gaven ze me ook niets te lezen, alleen de Bijbel. Toen dacht ik: aangezien ik hier eindeloos in het gelid moet staan en naar de muur of de tralies aan het staren ben, kan ik net zo goed de Bergrede uit mijn hoofd leren.’ Even later werd die passage voorgelezen tijdens de kerkdienst in de gevangenis. ‘Eerst viel ik bijna om. Daarna bedwong ik met onvoorstelbare moeite mijn tranen, zodat ze druppelden maar niet stroomden,’ schrijft Navalny.
Navalny’s eigen preken waren bedoeld voor de zogenaamde ‘gewone Rus’. Maar juist door zulke mensen werd Navalny in de gevangenis in de gaten gehouden. Op 10 april 2021 schrijft Navalny in zijn dagboek dat er twee spionnen bij hem in de gemeenschappelijke cel zijn gezet: een ‘bangige oude man uit Pskov’ en een man uit Vladimir. ‘Ze volgen me zelfs naar het toilet… Ik besluit drie keer naar het toilet te gaan met tussenpozen van één minuut. Steeds komen ze achter me aan. De derde keer zeg ik lachend: jongens, jullie zijn niet echt goede spionnen.’ Toch zijn deze mensen ook in staat tot empathie. Navalny beschrijft hoe een van zijn celgenoten hem een kleine icoon geeft: een rechthoekig papiertje in plastic. Het gebaar raakt hem diep. Tijdens het luchten hoort Navalny van ergens achter de gevangenismuur een schreeuw: ‘Aleksej, heel Rusland staat achter je!’. Toch begrijpt Navalny dat de strijd tegen het regime een verhaal van eenlingen is. Daarom wendt hij zich tot de ervaring van Sovjetdissidenten. Zo herinnert hij aan Anatoli Martsjenko, een Oekraïense gewetensgevangene die in 1986 in de gevangenis stierf.
Nieuwe taal
De aantekeningen bevatten bijna geen reacties op de oorlog. Dat is begrijpelijk omdat zijn notities zorgvuldig gecensureerd werden. In zijn laatste toespraken in de rechtbank sprak Navalny wel over de oorlog. Hij hield in totaal zeven van die toespraken en het is een apart genre. Uit sommige ervan wordt in het boek geciteerd. Het interessantste in die toespraken is het verband dat Navalny legt tussen religie, universele ethiek en politiek (in zijn biografie schrijft hij dat hij gelovig werd na de geboorte van zijn dochter). In een van de toespraken citeert hij de Sovjet-taalkundige Lotman: ‘Rusland is intelligentie zonder geweten.’ Navalny begreep ook goed dat het Poetin juist met behulp van cynisme is gelukt om Rusland tot zijn slaaf te maken: daarom werkt een beroep doen op het geweten niet.
‘Rusland is intelligentie zonder geweten'
Tegelijkertijd staan de twee belangrijkste politieke thema’s van Navalny, corruptie en het winnen van de verkiezingen, nog steeds centraal op de website van zijn medewerkers. Daar verschijnen nog steeds grootschalige onderzoeken naar de huizen, jachten en offshores van Russische legerfunctionarissen. Dat was in 2021 actueel, maar komt absurd over in 2023 of 2024. Een van de onderzoeken gaat over een functionaris wiens bedrijf raketten bouwt die op Oekraïne worden afgevuurd. Maar inmiddels is die functionaris behalve corrupt ook een massamoordenaar geworden. Je zou denken dat politici nu moeten overschakelen naar een universele taal, de taal van woede, de taal van goed en kwaad. Maar zo'n taal spreken de medewerkers van Navalny’s Anti-Corruptie Stichting (FBK) niet.
Het argument van zijn team, dat dit ‘Poetins oorlog’ is en dat ‘de meerderheid hem niet verkozen heeft,’ lijkt in het derde jaar van de oorlog ook achterhaald. Duizenden Russen moorden voor geld. Mensen die arm waren en zich nu hebben verrijkt door moord, dankzij de oorlog. Dat onvermogen van politici om sinds het begin van de catastrofe een nieuwe taal te vinden is ook de grootste politieke fout van de medewerkers van Navalny. Het lijkt me dat Navalny, als hij nog leefde en op vrije voeten was, die nieuwe taal wel gevonden zou hebben. Ik heb twee of drie keer met Navalny gesproken tijdens oppositiebijeenkomsten en demonstraties. Hij was een man van actie. Op mijn voorstel om ‘het over waarden te hebben’ glimlachte hij sceptisch: hij hield er niet van om over abstracte thema’s na te denken.
Fundament voor verandering
Dit dagboek bevat nog een andere laag die hels genoemd kan worden. In de gevangenis werd Navalny naar de ‘psycholoog’ gebracht (aantekening van 21 januari 2021): ‘Binnen staat een tafel met acht stoelen (allemaal bevestigd aan de vloer) en aan de muur hangt een enorme spiegel waardoor het geheel net een filmset lijkt. Achter die spiegel staan nu waarschijnlijk mensen naar me te kijken. Ik voel de onweerstaanbare drang richting de spiegel te sluipen en er dan met een angstaanjagende gezichtsuitdrukking tegenaan te springen.’
Navalny verbaasde zich er altijd over hoeveel middelen de overheid uitgaf aan de surveillance van dissidenten. In Rusland stond hij vijftien jaar lang onder volledige bewaking. Na zijn vergiftiging in 2020 kon hij een indrukwekkend historisch document optekenen: een onderzoek naar zijn eigen moordenaars. De autobiografie opent met hoe Navalny geneest na de vergiftiging, hoe zijn hersenen weigeren de eenvoudigste opdrachten uit te voeren en hoe hij opnieuw moet leren ademen, denken, lopen. Eenmaal in de gevangenis weet Navalny dat hij zijn moordenaars in de ogen kijkt. Het regime houdt hem al die tijd in de gaten, als een roofdier dat naar zijn prooi loert alvorens die te verslinden. Dat bevat een element van sadisme: zijn moordenaars zijn immers sadisten. Ze wilden hem breken. Maar in dat ‘in de gaten houden’ zat ook iets mystieks. Het was alsof het Kremlin probeerde te begrijpen waarom Navalny zich niet overgaf, waarom hij bereid was zich op te offeren. In zijn dagboek voorspelt Navalny zijn eigen dood. Nog een vergelijking die bij het lezen van het boek opkomt is Met de strop om de nek van de Tsjechische journalist Julius Fučík, die werd vermoord door de Nazi’s.
‘De kamer waarin ik me bevind is een zwart betonnen gat van tweeënhalf bij vijf meter. Het is zo heet dat ik nauwelijks kan ademen. Ik voel me als een vis die op het droge is gesmeten en wanhopig naar adem hapt. Het is een ware marteling om hier langere tijd te zitten. Er staat constant keiharde muziek op om het geschreeuw van de gemartelden te overstemmen.’ (15 augustus 2022).
De Russische geschiedenis legt ruim op tijd het fundament voor toekomstige veranderingen. De toon van de perestrojka werd gezet door de liederen van Vladimir Vysotsky. Vyssotski stierf in 1980, vijf jaar vóór de perestrojka. Navalny was geen zanger, hij was politicus. Hij leerde mensen om niet te blijven staan mopperen in de keuken maar echt politiek actief te worden. In de Sovjettijd hadden mensen daar nog geen ervaring mee. Nu wel, want miljoenen mensen in Rusland hebben Navalny gesteund. Daarmee is hij een nieuw type held in de Russische geschiedenis. Als we het allemaal nog mogen meemaken natuurlijk.
