In Berlijn en andere steden vond op 17 november een protestmars van de Russische oppositie plaats ter gelegenheid van ‘duizend dagen agressie in Oekraïne’. Na Trumps overwinning en het uiteenvallen van de Duitse regeringscoalitie vormt de Russische oppositie nu de zwakke schakel in het politieke krachtspel. Ze heeft in potentie een grote aanhang, maar spreekt een taal die voorbijgaat aan het Oekraïense volk, betoogt Andrej Archangelski.

 Kremlin-critici en Russische oppositiepolitici Ilja Jasjin (links), Vladimir Kara-Moerza (rechts) en Joelia Navalnaja (midden) bij de anti-oorlogsdemonstratie in Berlijn, 17 november 2024. Foto: Filip Singer / EPA / ANP 

Trump won de Amerikaanse verkiezingen met de belofte een einde te maken aan de oorlog in Oekraïne. Volgens The Wall Street Journal bestaat Trumps plan uit het bevriezen van de frontlinie, het creëren van een gedemilitariseerde zone, en een twintig jaar durend moratorium op Oekraïne’s toetreding tot de NAVO. Voor Oekraïne zou dit een nederlaag betekenen.

Trump is nog niet in functie, maar chaos en onvoorspelbaarheid liggen in het verschiet. Zijn populistische stijl - bewust onmogelijke beloften doen en onderhandse afspraken maken - heeft invloed op het moreel in het Russische democratische kamp.

De taal van de onderwereld

Het eerste slachtoffer van het cynisme in de politiek is de Russische oppositie. Als de regering Trump na drie jaar oorlog bereid is om met Poetin te ‘onderhandelen’, dan ondermijnt dat de morele principes van de wereldwijde democratie en daarmee van de Russische oppositie. Anderzijds herinnert deze cynische politieke mentaliteit Russische emigranten aan de criminele ‘regels van het spel’ uit de jaren negentig en het daarop volgende Poetin-tijdperk (niet de wet naleven, maar leven volgens de opvattingen en regels van de onderwereld).

Uit informele gesprekken met leden van de oppositie concludeerde ik dat velen bereid zijn deze nieuwe spelregels te accepteren. ‘Trump is een zakenman, geen politicus, hij stelt Poetin een cynische deal voor, hij spreekt de taal van chantage die Poetin snapt’ - dergelijke opmerkingen zijn vandaag de dag heel typerend voor de Russische oppositie. Interessant daarbij is dat ze zich met zulke redeneringen eerder vast lijken te klampen aan een laatste strohalm dan dat er kritiek op Trump in doorklinkt. De in Praag wonende Russische politicoloog Aleksandr Morozov gelooft dat ook dit weer een illusie is: ‘De mythische verhalen over Trump zijn sterker dan de man zelf; als Poetin hem vertelt dat hij niet geïnteresseerd is in deze deal (gebied afstaan in ruil voor beëindiging van de oorlog) dan zijn we zo weer terug bij af.’

‘Trump spreekt de taal van de chantage die Poetin snapt’

Ondertussen voltrekt zich een scheuring binnen de Russische oppositie. De twee generaties anti-Poetin strijders - jong en oud - drijven steeds verder uit elkaar. In november vonden gelijktijdig twee bijeenkomsten van oppositiebewegingen plaats: In Berlijn kwam het Anti-oorlogscomité (van Chodorkovski) bijeen, in Vilnius het Forum van Joelia Navalnaja. Deze gelijktijdigheid was geen toeval: er is onenigheid over wie zich informeel oppositieleider mag noemen. Aanhangers van Joelia Navalnaja noemen haar de Russische oppositieleider, maar ze heeft zich als politica nog niet bewezen en haar ambigue uitspraken over Oekraïne hebben al tot kritiek geleid. In september was er een geruchtmakend schandaal toen een sponsor van de Russische oppositie, Leonid Nevzlin, werd beschuldigd van het voorbereiden van een moordaanslag op leden van Navalny’s Anti Corruptie Fonds (FBK). Daarna dook er een nieuw onderzoek op van de politicus Maksim Kats, die beweerde dat de FBK samenwerkt met zakenlieden die mogelijk ‘betrokken zijn bij oplichterspraktijken’. Onenigheid binnen de oppositie helpt niet in de strijd tegen Poetin.

De Russische oppositie in Duitsland

Duitsland is tegenwoordig wellicht de meest gastvrije plek voor Russische oppositieleden; er wonen duizenden politieke emigranten, maar van merkbare invloed is dat niet. Doorgaans trekken anti-oorlogsprotesten in Berlijn zo’n honderd à tweehonderd deelnemers. De grootste opkomst (zo’n 1500 mensen) was bij de spontane demonstratie op 16 februari j.l., na de moord op Navalny, maar dat was een uitzondering. In drie jaar tijd heeft de Russische emigratie in Duisland, of zelfs in Berlijn, niet aan politiek gewicht gewonnen.

In drie jaar tijd heeft de Russische emigratie in Duisland niet aan politiek gewicht gewonnen

Ondertussen staat Duitsland zelf voor een belangrijke keuze. Vanwege het historische verleden ligt een confrontatie met Rusland in Duitsland gevoeliger dan in andere landen. Kanselier Scholz was tot nu toe een toonbeeld van terughoudendheid: herhaaldelijk heeft hij levering van Taurus-raketten aan Oekraïne tegengehouden. Taurus-raketten hebben een bereik van 500 kilometer, waarmee ze ver kunnen doordringen op Russisch grondgebied, en daarmee volgens het Kremlin ‘de rode lijnen overschrijden' die tot een rechtstreeks conflict tussen Rusland en de NAVO zullen leiden.

Op 7 november eiste Scholz van minister van Financiën Christian Lindner, de partijleider van de LPF, dat Oekraïne van Duitsland drie miljard euro zou krijgen. Lindner bood aan om in plaats daarvan Taurus-raketten te leveren aan Oekraïne, waarna hij werd ontslagen (Lindner was onlangs te gast op het Russische ‘Nemtsov Forum’ in Berlijn, waar de in 2015 vermoorde oppositieleider Boris Nemtsov werd herdacht). Hierop volgde het ontslag van andere LPF-ministers en viel de regeringscoalitie uiteen. Op 23 februari 2025 zijn in Duitsland vervroegde Bondsdagverkiezingen.

Binnen de Duitse regering was levering van langeafstandswapens aan Oekraïne een twistpunt geworden, en kanselier Scholz nam daarbij een minderheidsstandpunt in. Je zou Scholz kunnen bekritiseren om zijn besluiteloosheid, want zowel de belangrijkste kandidaat voor het nieuwe kanselierschap, CDU-leider Friedrich Merz, als de huidige Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Annalena Berbock, zijn voorstander van levering. Maar de Russische oppositie kent precies hetzelfde probleem: er is nog steeds geen vaststaande mening over militaire steun aan Oekraïne. Wat overigens niet wegneemt dat er leden van de Russische oppositie zijn die persoonlijk Oekraïense vluchtelingen helpen of zelfs de Oekraïense strijdkrachten steunen. Oleg Orlov, voorzitter van Memorial en een van degenen die in augustus deel uitmaakten van de gevangenenruil tussen Rusland en Oekraïne, zei hierover op een conferentie in Zwitserland: ‘Naar mijn mening komt het gewenste einde van de oorlog dichterbij door normale hulp te bieden aan de Oekraïense troepen. Maar ik spreek nu uitsluitend voor mezelf’.

De Russische oppositie heeft nog steeds geen vaststaande mening over militaire steun aan Oekraïne

De belangrijkste gemeenschappelijke stelling van de Russische oppositie, waar iedereen het over eens is, is dat het maatschappelijk middenveld in Rusland behouden moet blijven. Het kan zich momenteel niet openlijk tegen Poetin verzetten, maar moet behouden blijven voor als het moment aanbreekt dat Rusland een nieuwe kans krijgt. Het is een dubieuze stellingname: als het Kremlin niet politiek kan worden beïnvloed, kunnen we dan nog spreken van een  maatschappelijk middenveld?

Met de burgerlijke vrijheden is het verschrikkelijk slecht gesteld in Rusland: volgens mensenrechtenactivisten wordt er elke drie à vier uur een administratief- of strafrechtelijke procedure aangespannen tegen tegenstanders van het regime. Er zijn momenteel in Rusland zo’n drie- tot drieënhalfduizend politieke gevangenen, en met de ontvoerde Oekraïense burgers erbij kom je op ongeveer tienduizend. Rekening houdend met de onlangs aangenomen repressieve anti-LHBT-wetgeving, met gevangenisstraffen die kunnen oplopen tot twaalf jaar, lopen in Rusland nu miljoenen mensen gevaar.

Groeiende mentaliteitskloof

Op de bijeenkomst van het Anti-oorlogscomité in Berlijn werd nog een ander cijfer bekendgemaakt: tijdens de drie emigratiejaren zijn de oppositiemedia de helft van hun abonnees in Rusland kwijtgeraakt (luisteraars en kijkers). Er is een groeiende mentaliteitskloof tussen degenen die vertrokken zijn en degenen die bleven. De Oekraïense militaire operatie in de Koersk-regio heeft tot nieuwe verdeeldheid geleid binnen de oppositie: sommigen, zoals Garry Kasparov en Ilja Ponomarjov, verwelkomen de militaire actie op Russisch grondgebied. De in Rusland verblijvende Lev Sjlosberg, een vooraanstaand lid van de sociaal-democratische Jabloko-partij, meende in een recent interview dat Oekraïne niet als slachtoffer kon worden beschouwd omdat het ‘verzet biedt', een uitspraak die door de oppositie als schokkend werd ervaren.

Het Kremlin slaagt erin door middel van repressie emigranten te intimideren. Groeperingen in het buitenland worden regelmatig ‘ongewenst’ verklaard door het Russische OM, en hun leden krijgen het stempel van ‘buitenlands agent’. Na de arrestatie van Marina Jegorova, de vrouw van de uitgeweken politicus Leonid Gozman (zij doceerde nog altijd aan een Moskouse universiteit), kondigde Gozman aan dat hij zijn politieke activiteiten stopzette. Onlangs werd de bekende singer-songwriter Veronika Dolina, moeder van de filmcriticus Anton Dolin die Rusland in 2022 had verlaten, aangehouden op een Moskous vliegveld wegens invoer van verboden medicijnen. Het Poetinbewind gebruikt gijzeling als tactiek om vertrokken oppositieleden te intimideren.

Tegelijkertijd is er tegenwoordig in elk Europees stadje wel een Russische anti-Poetin gemeenschap. De oppositie heeft in potentie een grote aanhang, maar is nog altijd niet verenigd.

De anti-oorlogsdemonstratie in Berlijn, 17 november 2024. Foto: Ralf Hirschberger / AFP / ANP

Sterrencast

Om ‘duizend dagen oorlog’ te herdenken hield de Russische oppositie op 17 november in Berlijn een protestmars. Het was een poging om de volledige buitenlandse oppositie te verenigen. De manifestatie was daarbij nodig om aan Europa en Duitsland ‘het gemeenschappelijke gezicht van de oppositie’ te laten zien. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov zei in een commentaar dat de organisatoren 'monsterlijk waren en definitief vervreemd van hun land’.

De protestmars kende een sterrencast: Joelia Navalnaja, weduwe van de vermoorde politicus Aleksej Navalny, politicus Ilja Jasjin en mensenrechtenactivist Vladimir Kara-Moerza. Belangrijk is dat ze alledrie een smetteloze reputatie hebben, want op geen enkele manier waren ze gelieerd aan het Poetin-regime. Waar riep de Berlijnse mars toe op? Vrijlating van politieke gevangenen, veroordeling van Poetin en teruggave van de veroverde gebieden aan Oekraïne.

De geringe omvang van de rally (zo’n 2000 mensen) was niet zozeer het probleem, het probleem was dat er opnieuw ‘tegen Poetin’ werd gedemonsteerd. Alsof je alleen maar van de dictator af hoeft te komen en alles dan weer ‘normaal’ wordt. Maar het feit blijft dat miljoenen Russische burgers de agressieoorlog steunen. Beroofd van een morele grondslag kan Rusland niet langer beschouwd worden als deel van de beschaafde wereld, en het is momenteel onmogelijk voorstelbaar hoe het land terug kan keren naar menselijke normen en waarden.

‘PR-manifestatie’

Aan de vooravond van de Berlijnse protestmars werd Oekraïne gebombardeerd met een recordaantal raketten (zo’n 200). Deze misdaden kunnen niet worden genegeerd. Er zou op zijn minst hardop over gepraat moeten worden! In de toespraken van de oppositie werd alleen voor de vorm over Oekraïne gesproken. De grootste tekortkoming van de manifestatie was dat de alledaagse agressie zelf buiten beschouwing werd gelaten. En hierin schuilt het grote probleem: de Russische oppositie heeft nog steeds geen nieuwe politieke taal gevonden om met haar achterban en de rest van de wereld in gesprek te gaan. Ze spreekt een taal die voorbijgaat aan het Oekraïense volk, het slachtoffer van de Russische agressie. Zal Rusland in de toekomst de Oekraïners om vergeving vragen en herstelbetalingen doen? Ook deze kwestie wordt door de Russische oppositie verzwegen om haar gehoor niet te ‘alarmeren’.

De Oekraïense ambassadeur in Duitsland, Alexej Makejev, had om die reden kritiek: hij noemde de mars van de Russische oppositie een ‘PR-manifestatie’, bedoeld voor het Europese publiek, niet voor de inwoners van Rusland. Soortgelijke protestacties werden die dag in andere Europese steden gehouden: in Londen, Praag en Warschau. Ook die waren gering van omvang, varierend van duizend tot honderden mensen. De Russische oppositie bevindt zich in een heuse crisis, maar daarachter gaat iets belangrijkers schuil: het onvermogen om een strijdprogramma te formuleren, om mensen hoop te geven en een toekomstbeeld te schetsen. Zelfs Russische dissidenten krijgen tegenwoordig het meest essentiële niet voor elkaar.