Ilja Jasjin, een van de negen Russische politieke gevangenen die in de zomer van 2024 werden geruild voor acht Russische spionnen in enkele westerse landen, was begin november in Amsterdam om zijn landgenoten in de diaspora te ontmoeten. RAAM sprak hem over de verdeeldheid van de oppositie en de staatkundige toekomst van het democratische Rusland dat hij voor ogen heeft.

Ilja Jasjin. Foto: Wojtek Radwanski / AFP / EPA

Ilja Jasjin (41) opponeert reeds zijn hele volwassen leven tegen president Poetin. Op zijn 18^de verjaardag in 2001 was Vladimir Poetin al anderhalf jaar aan de macht. In die tijd werd Ilja Jasjin politiek actief. Lang kon hij dat in vrijheid doen: op straat, via politieke partijen of in lagere gemeenteraden. Na het begin van de grootscheepse Russische invasie in Oekraïne in februari 2022 werd de gevangenis zijn werkplaats. Later dat jaar werd Jasjin namelijk tot 8½ jaar cel veroordeeld wegens zijn kritiek op de oorlog in het algemeen en de Russische oorlogsmisdaden in Boetsja eerder dat jaar. In augustus 2024 werd Jasjin vrijgelaten en uitgezet in het kader van de ‘swap’ tussen Rusland, Belarus, de VS, Duitsland en enkele NAVO-lidstaten waarbij onder anderen negen Russische politieke gevangenen werden geruild tegen acht Russische spionnen en huurmoordenaars die in de westerse landen gedetineerd zaten. Sinds die ‘uitburgering’ woont Jasjin in Berlijn en reist hij de wereld over om her en der de Russische diaspora te ontmoeten.

Begin november was Ilja Jasjin een paar dagen in Amsterdam. RAAM sprak met hem in een hotel nabij het IJ. De koffie daar werd geschonken door een Oekraïense vluchtelinge uit Horlivka, in de Donbas, die in het Russisch met hem sprak, hetgeen Jasjin deed vermoeden dat ze hem herkende als een der Russische oppositieleiders. Bij navraag achteraf bleek ze geen flauw idee te hebben met wie ze te maken had gehad.

U hebt meer dan twee jaar in een Russische gevangenis gezeten. Russische gevangenissen zijn een hel. Desondanks ging u na de gevangenenruil meteen weer politiek aan de slag.

‘De gevangenis was een zware ervaring. Zeker als je in isolatie in een strafcel zit, onderga je feitelijk een marteling. Navalny bracht meer dan een jaar door in zo’n strafcel, ik een aantal maanden. Ik kan je vertellen dat de omstandigheden in een strafcel een vorm van folteren zijn. Toen ik nog een tiener was, lazen we over de Goelag in de boeken van Sovjet-dissidenten als Aleksandr Solzjenitsyn, Jevgenia Ginsboerg, Vladimir Boekovski, Natan Sjtsjaranski. Dat leken mij toen verhalen uit een ver verleden. Maar in feite is het gevangenissysteem in Rusland helemaal niet veranderd sinds de tijd van Stalin en Brezjnev. Alles wat Sjtsjaranski, Ginzboerg, Boekovski en Solzjenitsyn beschreven, valt tot in detail samen met wat wij meemaakten.’

Gevangenissysteem is nog steeds vorm van marteling

‘Ik ben in de gevangenis eigenlijk niet gestopt met politiek. Elke keer dat ik me in de rechtbank moest verdedigen, trachtte ik zowel het onderzoek als het proces te politiseren. Ik noemde Poetin een oorlogsmisdadiger en de oorlog barbaars. Omdat mijn zaak een politieke was, verdedigde ik mezelf daarom puur politiek. Mijn verblijf in de gevangenis was deel van mijn politieke werk. Ik probeerde achter de tralies een politicus te blijven. Dit is mijn manier van leven, mijn missie. Wat mij enorm heeft geholpen, was in de eerste plaats de overtuiging dat ik gelijk had. Elke dag voelde ik mij moreel superieur aan de mensen die mij in de gevangenis hielden, superieur aan de rechters, de rechercheurs, de aanklagers en de cipiers. Hoe ze me ook wilden breken, de waarheid stond aan mijn kant. Ten tweede heeft de steun van mensen mij enorm geholpen. Tijdens de 25 maanden dat ik gevangen zat, heb ik meer dan 30.000 brieven en briefkaarten ontvangen. Deze brieven en kaarten gaven me kracht en hielpen me om mijn rug recht en mijn zelfvertrouwen te houden.’

Nu bent u uit Rusland gedeporteerd maar ook min of meer vrij. Kunt u hier in het Westen nog wel de politicus blijven die u in Rusland wilde zijn?

‘Dit is de moeilijkste fase uit mijn politieke carrière. Ik begreep hoe je oppositiepoliticus in Rusland moest zijn. Jarenlang organiseerde ik protesten, nam ik deel aan verkiezingen. Ik was zelfs in de gevangenis nog politicus. Hoe kan ik politicus buiten mijn eigen land blijven? Enerzijds heb ik mijn handen vrij. Ik heb toegang tot internet. Ik kan met andere politici spreken. Ik had ontmoetingen met bondskanselier Scholz en president Macron. Maar ik ben niet in mijn eigen land. Het is een grote uitdaging om effectief te blijven en een emotionele band met je land te behouden. Ik heb geen kant-en-klaar antwoord. Ik probeer te communiceren met mensen in Rusland, met landgenoten in verschillende Europese steden. Maar eerlijk gezegd geloof ik nog steeds niet dat het mogelijk is Rusland te veranderen als je je in het buitenland bevindt. Rusland kan alleen van binnenuit veranderd worden.’

Kan Rusland uit zichzelf überhaupt wel veranderen? Een civil society bestaat bijna niet meer.

‘Ik ben het niet met u eens. In feite heeft Rusland een zeer sterke civil society omdat die onder verschrikkelijke repressie toch overleeft. Er bestaan nog steeds burgerinitiatieven van mensen die vrijwilligerswerk doen, mensenrechtenprojecten uitvoeren of zelfs politiek bedrijven. En dat in een land waar je gevangengezet kan worden vanwege een like.’

‘Indicatief is ook hoe onze landgenoten zichzelf in het buitenland hebben georganiseerd. Er is vrijwel geen relatief grote Europese stad zonder anti-oorlogsgemeenschap van Russische burgers. Ik ben vanochtend bij het Navalny-monument hier in de stad geweest [op het Frederiksplein in Amsterdam – HS], waar altijd bloemen liggen.’

‘De Russische civil society staat onder zware druk. Maar dat is eigenlijk een geweldige basis voor de toekomst. Een burgermaatschappij, die niet groeit in een broeikas maar onder druk, zal veel sterkere wortels hebben. Poetin zal niet voor altijd zal bestaan.’

Poetin heeft inderdaad niet het eeuwige leven, maar is zijn systeem niet sterker dan zijn lijf?

‘Ik denk het niet. Het systeem van Poetin is personalistisch. Het Sovjetsysteem had intern nog mechanismen voor machtsoverdracht: Brezjnev vertrok, Andropov kwam, Andropov vertrok, Tsjernenko nam zijn plaats in. In het systeem van Poetin hangt alles af van één persoon. Het is gebaseerd op een klassiek personalistisch regime. Als Poetin om de een of andere reden vertrekt, zal dit een grote politieke crisis veroorzaken. Met een zeer moeilijke, mogelijk bloedige strijd om de macht binnen dit systeem. Maar tegelijkertijd zal deze strijd om de macht ruimte scheppen, ook voor de democratische oppositie.’

Met welk programma? Politieke eenheid van de oppositie is nog ver weg.

‘Programmatische eenheid is inderdaad nog ver weg. Maar met Joelia Navalnaja en Vladimir Kara-Moerza [een van de andere geruilde politieke gevangenen – HS] hebben we drie hoofdpunten geformuleerd die ons moeten verenigen. 1. Terugtrekking van de Russische troepen uit het grondgebied van Oekraïne. Binnen de democratische oppositie is iedereen het daarmee eens is. Russische soldaten moeten in Rusland zijn. Ze hebben een eed afgelegd om hun eigen land te verdedigen, niet om dat van de ander aan te vallen. 2. Poetin is een oorlogsmisdadiger en moet aftreden. 3. Onmiddellijke vrijlating van alle politieke gevangenen.

Oppositie kan zich nu nog maar rond paar hoofdpunten verenigen

‘Natuurlijk hebben we meningsverschillen, zowel over symbolische als over betekenisvolle dingen. Maar deze drie eisen kunnen iedereen verenigen. Het zal niet mogelijk zijn om alle politici uit de oppositie te verenigen, maar we kunnen de oppositie van landgenoten die tegen de oorlog zijn wel consolideren. Juist het feit dat Joelia, Vladimir en ik dit soort gezamenlijke initiatieven nemen, is een belangrijke eerste stap op weg naar een verenigde oppositie.’

Welke invloed heeft dit op Russen in Rusland?

‘Wij zeggen de dingen waarvoor mensen in Rusland gevangen zitten. Wij willen solidair met hen zijn. Wij willen de stem voor de stemlozen in Rusland zijn.’

Bent u niet bang geïsoleerd te raken, geen idee meer te hebben wat er in Rusland leeft?

‘Ik heb nog steeds veel aanhangers en vrienden in Rusland. Mijn ouders wonen ook in Rusland. Allemaal helpen ze me om een emotionele band met het land te onderhouden. Ze vestigen mijn aandacht op problemen waar ik ook op moet letten. Welke? Ik wil niet in details treden, maar als ik bijvoorbeeld een aantal belangrijke problemen niet opmerk, vertellen ze mij dat.’

‘Een van de grootste problemen van emigratie is dat je je gevoel voor je land en de mensen verliest. In de gevangenis kun je nog wel dat gevoel behouden. Het is een specifiek gevoel in de cel, maar je voelt je er toch nog steeds dicht bij de mensen. In het buitenland ben je gescheiden door afstanden, door grenscontroles. Hoe langer je in het buitenland verblijft, hoe moeilijker het is om de banden met je land te onderhouden. Dit wordt een grote uitdaging.’

Heeft de Russische democratische beweging één gezicht nodig? Of is het juist goed dat jullie geen leider hebben?

‘Eén leider heeft voor- en nadelen. De oppositie van Belarus heeft één legitieme leider: Svjatlana Tsichanowskaja, die de presidentsverkiezingen van Loekasjenko heeft gewonnen en die daardoor niet alleen de leider van de oppositie is, maar ook de nationale leider. Er zijn ook nadelen. Als bijvoorbeeld die ene leider (fysiek) wordt geëlimineerd, kan de oppositie gemakkelijk worden onthoofd, zoals gebeurde na de dood van Boris Nemtsov in 2015 en Aleksej Navalny dit jaar. Een bredere en horizontalere beweging biedt meer mogelijkheden. Maar het belangrijkste is dat de facties niet met elkaar in conflict komen en geen vernietigingsoorlog met elkaar voeren. De objectieve realiteit vandaag de dag is overigens dat het gewoon onmogelijk is in de Russische oppositie om één leider te kiezen. Als we de kans zouden krijgen om deel te nemen aan de presidentsverkiezingen, zullen we allemaal aan tafel moeten gaan zitten om te beslissen hoe we onze positie het beste kunnen consolideren. In Belarus gebeurde dat in 2020 eigenlijk ook. Tsichanowskaja was helemaal geen politicus, maar ze werd wel de kandidaat van de oppositie. De tijd zal het leren. Maar vandaag is het allerbelangrijkste om conflicten te vermijden en ons te concentreren op ons verzet tegen de oorlog en tegen het Poetin-regime en op de steun aan de politieke gevangenen in Rusland.’

Wat is de zwakte van het Kremlin nu? Waar liggen de grootste risico’s voor het Poetin-bewind? In de economie? In de politiek? In het repressieve apparaat? In de oorlog?

‘Poetin heeft nog steeds geld en Poetin houdt ook de elite onder controle. Ik denk niet dat we in de nabije toekomst enige vorm van rebellie mogen verwachten. Sinds Prigozjin [de muitende leider van het huurlingenleger Wagner – HS] in een vliegtuig werd opgeblazen, is iedereen bang.’

Navalny-monument op Frederiksplein te Amsterdam.

‘De grootste risico’s voor het regime vormen eerder de veelomvattende sociale problemen die zich zullen opstapelen. Ten eerste de doden en thuiskomende soldaten uit de oorlog. Ja, de nabestaanden krijgen een schadevergoeding, maar dat neemt de sociale gevolgen niet weg. Misdaad en huiselijk geweld nemen toe. Hoe langer het duurt, hoe meer die agressie groeit.’

Sociale spanning is een van de grootste bedreigingen voor Poetin

‘Er zal bovendien een groeiende kloof ontstaan tussen dat deel van de samenleving dat aan de oorlog heeft deelgenomen en dat deel dat niets met de oorlog te maken heeft. Nee, niet alleen tussen de veteranen en de elite in Moskou, maar ook tussen mensen die zijn teruggekeerd uit de oorlog en respect eisen van mensen die niet hebben gevochten maar die waardering toch niet krijgen. Weinig burgers tonen namelijk dat respect, omdat deze oorlog niet wordt gezien als een vaderlandse oorlog en de medeburgers die deelnemen aan vijandelijkheden dus niet worden gezien als patriotten maar als huurlingen die voor geld ten strijde zijn getrokken. Zo ontstaan er sociale spanningen in de gemeenschap. Dat is een van de grootste bedreigingen, niet alleen voor Poetin, maar voor het land als geheel.’

Ilja Jasjin in Russische rechtbank. Foto: Yuri Kochetkov / ANP / EPA

‘We hebben dit allemaal al meegemaakt na de oorlog in Afghanistan. Maar dat was op veel kleinere schaal. In die tien jaar tussen 1979 en 1989 sneuvelden er 15 duizend Sovjetsoldaten. Volgens verschillende schattingen zijn er in de bijna drie jaar oorlog nu al ongeveer een half miljoen doden en gewonden gevallen. Volgens onderzoek van Meduza, Mediazona en BBC zijn er al meer dan zeventigduizend doden gevallen. En dat zijn alleen nog de geverifieerde doden, met naam en toenaam. In werkelijkheid gaat het misschien wel om anderhalf of twee keer meer doden en gewonden. De gebruikelijke verhouding tussen doden en gewonden is één op drie. Kortom, als het aantal gesneuvelden tegen de tweehonderdduizend ligt, dan heb je het over nog eens vierhonderd- tot vijfhonderdduizend gewonden. Dat zijn gruwelijke cijfers.’

U denkt dat Afghanistan ook de ineenstorting van de Sovjet-Unie heeft beïnvloed?

‘Natuurlijk. Afghanistan speelde een cruciale rol in de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Afghanistan leidde in de jaren tachtig tot een aanzienlijke toename van criminaliteit en sociale spanningen. De oorlog leidde tot wantrouwen jegens de autoriteiten. De omvang van het aantal doden in Afghanistan vonden we toen al catastrofaal. Daarom denk ik dat sociale spanningen het grootste gevaar voor het Poetin-regime vormen.’

Wanneer gaat de oppositie nadenken over de staatkundige structuur van Rusland? Het huidige Rusland, met zijn verticale macht, kan in een democratisch context toch niet blijven bestaan?

‘Dat denk ik ook. Het toekomstige Rusland moet een democratische staat zijn waarin menselijk leven en waardigheid prioriteit moeten hebben. Dat staat nu ook al in de grondwet, dat hoef je dus niet opnieuw uit te vinden. Niet de mens voor de staat, maar de staat voor de mens.

Dat is na eeuwen autoritaire staatsmacht een ambitieus project? Te ambitieus misschien wel?

‘Dat is waar. Maar het moet. Zonder zal Rusland niet overleven.’

Het is of-of: Rusland decentraliseren of tenondergaan

Dat betekent ook echte federalisering van de staat?

‘Zeker. Rusland moet af van de verticale macht, moet af van de centralisatie. Moskou moet eindelijk eens de macht willen delen met regio’s en nationale republieken. De mensen in Vladivostok, Kaliningrad en Moermansk weten beter hoe hun leven georganiseerd moet worden dan de ambtenaren in Moskou. Ik geloof dat de toekomst aan het lokaal bestuur is. Herverdeling van federale en nationale bevoegdheden, van de president naar het parlement, is noodzakelijk. Nu wordt de regering feitelijk gevormd door de president. We moeten naar een regering die afhankelijk is van het parlement.’

Ik woonde in Rusland toen dit soort ideeën ook opgeld deden. Er kwam niets van terecht. De discussie eindigde in oktober 1993 met een muiterij van het parlement en de gewapende bestorming van het parlementsgebouw in opdracht van president Jeltsin.

‘Jeltsin was geen voorstander van federalisme en parlementarisme. Hij had het zelfbeeld van een monarch. Ze noemden hem niet voor niets tsaar Boris. Sommige mensen dachten hooguit dat hij een goede tsaar was, hoewel je je tegen de achtergrond van bijvoorbeeld de oorlog in Tsjetsjenië kunt afvragen hoe goed hij als tsaar eigenlijk was.’

Dat neemt niet weg dat uw plannen zullen uitdraaien op een politieke revolutie in Rusland.

‘Echte federalisering is inderdaad compleet nieuw voor Rusland. Maar het is de enige kans voor Rusland om te overleven. Zo niet, dan zal Rusland op dezelfde manier in elkaar storten als de Sovjet-Unie. Als we de macht niet met de mensen en de regio’s via decentralisatie gaan delen, dan stappen die regio’s uit het staatsverband.’

Het is of-of?

‘Ja. Federalisering óf ineenstorting. Federalisering is de enige manier om Rusland bij elkaar te houden. Het zou een zegen zijn.’

Hoe denkt u persoonlijk bruggen te kunnen slaan naar Oekraïense patriotten en democraten, die solidariteit van de Russische oppositie eisen maar die onvoldoende krijgen?

‘Ik ben de brug naar Oekraïne. Ik heb meer dan twee jaar in de gevangenis heeft gezeten omdat ik het Russische volk de waarheid over oorlogsmisdaden in Boetsja had verteld. Ik zeg in het openbaar dat de Russische troepen zich uit Oekraïne moeten terugtrekken. Ik ben iemand die Oekraïne liefheeft en respecteert, maar tegelijkertijd een Russische patriot blijft.’

‘Gisteren was ik bij het optreden van de Russische rockster Zemfira hier in Amsterdam. Er waren Russen maar ook veel Oekraïners naar haar concert gekomen. Na afloop kwamen jongeren uit Donetsk, Dnepropetrovsk, Zaporozje [Jasjin noemt ze bij hun Russischtalige naam – HS] en andere Oekraïense steden naar me toe. Ze hadden genoten van de muziek van Zemfira, die in het Russisch zong maar tot slot met een poster ‘djakoejoe’ ['bedankt' in het Oekraïens - HS] afscheid nam. Een van haar liedjes, Potsjemoe (Waarom), bevat de woorden: “Wees niet dom, ik heb de oorlog niet verklaard”. Dat lied is eigenlijk lyrisch. Maar tijdens haar concert schreeuwde ze deze zin uit. Dat was een politiek statement. Zemfira is, als cultuurdrager, een brug tussen Rusland en Oekraïne. Zij bracht Oekraïners en Russen hier in Amsterdam op één plek samen.’

Optreden van Zemfira in Amsterdam, die het publiek bedankt met het Oekraïense 'djakoejoe'.

‘Poetin heeft veel bloed vergoten en onze volkeren tot vijanden gemaakt. De weg naar herstel van de betrekkingen zal natuurlijk heel moeilijk zijn. Maar dat betekent niet dat het altijd zo zal blijven. Ik geloof dat we kunnen slagen.’

Vladimir Kara-Moerza heeft een en andermaal gezegd dat er geen vrede in Europa mogelijk is zonder (democratisch) Rusland. Bent u niet bang dat velen in Europa, zeker in Midden- en Oost-Europa, sinds 24 februari 2022 vinden dat Rusland in de kern geen Europees land is en denken dat Europa dus beter af is zonder zich te schikken naar Rusland?

‘Dat kunt u wel denken, maar je kunt Rusland niet op een ruimteschip laden en naar Mars sturen. Rusland bestaat objectief, of je dat nu leuk vindt of niet.’

Rusland zelf zoekt toch een weg naar het oosten?

‘Gelet op zijn kernwapens kan Rusland een nog bloediger en gevaarlijker dictatuur worden dan het nu al is. Maar ik denk dat Kara-Moerza gelijk heeft. Een vreedzaam, democratisch en beschaafd regime in Rusland, dat zich onderdeel voelt van de Europese politieke en culturele ruimte, is een garantie voor vrede. Een machtswisseling én de verandering van het politieke systeem in Rusland zijn een stap in die richting.