Terwijl Oekraïne zich dapper blijft verzetten tegen de Russische invasie, wordt steeds duidelijker dat niet alleen externe vijanden een bedreiging vormen, schetst Dénis van Vliet. Hoe kan Oekraïne, te midden van een allesomvattende oorlog, de noodzakelijke veranderingen doorvoeren om te overleven en te zegevieren?
Soldaat die deserteerde en toen terugkeerde naar het leger doet mee aan medische cursus. Foto: ANP / Roman Pilipey / AFP
Was hij bij haar? In de zomer van 2024 bezochten twee Oekraïense officieren een 75-jarige vrouw in een dorp nabij het West-Oekraïense Ternopil. Ze wilden controleren of haar zoon, een soldaat die sinds 8 juli vermist was, bij haar verbleef. Op zolder vonden ze hem: mager, bleek en doodsbang. Hij weigerde terug te keren naar zijn brigade, uit angst voor zijn superieuren.
Volgens een reconstructie van de grote Oekraïense nieuwssite Oekraïnskaja Pravda was de soldaat gevlucht vanwege mishandeling en bedreigingen door zijn pelotonscommandant. Toen de zaak aan het licht kwam, werd deze commandant slechts weggepromoveerd. Voor de soldaat was dit de druppel: hij vluchtte naar het huis van zijn moeder.
Dit incident deed zich voor binnen de 211e Pontonbrugbrigade, een eenheid gespecialiseerd in technische en logistieke ondersteuning, maar het is geen geïsoleerd geval. In de Oekraïense media verschijnen steeds vaker berichten over misstanden binnen het leger. Leidinggevenden misbruiken hun macht en blijven vaak ongestraft. Hoewel het spreken hierover geen taboe is, blijft het een delicate kwestie: openlijke kritiek kan immers Rusland in de kaart spelen.
Oekraïnskaja Pravda plaatste daarom een disclaimer in het artikel: ‘Door dit materiaal te publiceren proberen we op geen enkele manier de militairen in diskrediet te brengen. […] Het is categorisch onaanvaardbaar om informatie die aan het licht is gekomen te verbergen. Straffeloosheid leidt immers tot wetteloosheid.’ Deze onthullingen hebben inmiddels geleid tot actie vanuit de hoogste politieke kringen: president Zelensky heeft de oprichting aangekondigd van een militaire ombudsman, een onafhankelijke instantie die klachten en geschillen binnen het leger moet behandelen.
Maar waar komt dit gedrag vandaan? En is het tij nog te keren?
Mission command
Het Oekraïense leger is pas sinds de afzetting van de pro-Russische president Janoekovitsj in 2014 bezig met hervormingen om te voldoen aan NAVO-standaarden. Deze omvatten niet alleen modernere wapens en uitrusting, maar ook nieuwe trainingsmethoden en een andere bevelstructuur. NAVO-methoden geven ondergeschikte commandanten meer vrijheid om beslissingen te nemen (mission command in legertermen), wat flexibiliteit en snelle aanpassing mogelijk maakt. In tegenstelling tot de Russische- en Sovjet-aanpak, die sterk gecentraliseerd is met een nadruk op strikte gehoorzaamheid en weinig ruimte voor initiatief. Sovjetdictator Stalin zei tijdens de Tweede Wereldoorlog ooit dat ‘een stap terugzetten gevaarlijker is dan een stap vooruit.’
‘De kleine problemen van 2022 zijn in 2025 schrijnende kwesties geworden'
Veel Oekraïense officieren hebben hun opleiding genoten in de Sovjet-Unie, waar hiërarchie en rigiditeit centraal stonden. Dit vormt een belangrijk obstakel in de huidige strijd tegen Rusland, meent een Oekraïense oud-legerofficier die onder de schuilnaam Tatarigami al sinds het begin van de grootschalige Russische invasie veel aandacht trekt met zijn scherpe analyses. ‘Het is natuurlijk simplistisch om het Oekraïense leger een ‘klein Sovjet-leger’ te noemen – noch het Russische, noch het Oekraïense leger is volledig Sovjet in brede zin, maar beide hebben systemische tekortkomingen van het Sovjet-leger geërfd,’ schrijft hij in zijn laatste analyse. ‘Naarmate de oorlog voortduurde, veranderden kleine problemen in 2022 in schrijnende kwesties tegen 2025.’
Volgens Tatarigami kampt het Oekraïense leger nog altijd met ernstige structurele en organisatorische problemen die de effectiviteit ondermijnen. Het tekort aan infanterie – deels veroorzaakt door het uitblijven van toegezegde wapenleveranties uit het Westen – wordt versterkt door een onrechtvaardig mobilisatiesysteem waarbij dienstplichtigen uit arme gezinnen disproportioneel worden belast, terwijl de elite vaak de dienst ontloopt. De commandostructuur is, net als in het Sovjetleger, gefragmenteerd, met een gebrek aan effectieve coördinatie boven het brigadeniveau, hetgeen leidt tot chaotische operaties en slechte besluitvorming.
Toenemend draagvlak voor territoriale concessies
Bijna vier op de tien Oekraïners staan open voor ‘territoriale concessies’ aan Rusland als dat leidt tot een snel einde van de oorlog, blijkt uit een peiling van The Kyiv International Institute of Sociology. Van ruim tweeduizend ondervraagde inwoners van Oekraïne gaf vorige maand 38 procent aan in te stemmen met het afstaan van gebied aan Rusland. In december 2023 was dat nog slechts 19 procent.
Bovendien signaleert Tatarigami een cultuur van valse rapportage, waardoor problemen worden genegeerd en onnodige verliezen ontstaan. Slechte training, het herplaatsen van onvoorbereide soldaten naar gevechtsrollen en het niet adequaat ondersteunen van nieuwe rekruten versterken deze uitdagingen. Ondertussen erodeert publieke steun door de ongelijke lastenverdeling en het uitblijven van hervormingen. En hoewel Rusland met vergelijkbare problemen kampt, slaagt Moskou er vooralsnog in deze tekortkomingen te compenseren door nieuwe rekruten in te zetten.
Massale desertie
Een sprekend voorbeeld waarin al deze tekortkomingen van het Oekraïense leger samenkomen, is de 155e Gemechaniseerde Brigade. De prominente Oekraïense journalist Joeri Boetoesov onthulde onlangs dat deze legereenheid praktisch op instorten staat door massale desertie en machtsmisbruik. De brigade, ook wel bekend als de ‘Anne van Kyiv’-brigade, werd opgericht in het voorjaar van 2024 als onderdeel van een initiatief om de Oekraïense grondtroepen uit te breiden.
Frankrijk had toegezegd een rol te willen spelen in de vorming en training van de brigade, en dat gebeurde ook. Ongeveer 2.000 soldaten werden opgeleid in Franse trainingscentra, en moderne wapens zoals AMX-10-pantservoertuigen, Caesar-houwitsers en Leopard-tanks werden geleverd. De overige soldaten, een kleine 4000, werden klaargestoomd in Oekraïne.
Volgens Boetosov zijn president Zelensky en commandant Oleksandr Syrskyi verantwoordelijk voor het mislukken van de brigade. Hij stelt dat de oprichting vooral een PR-project was, bedoeld om de toewijding van Oekraïne aan de NAVO te demonstreren, zonder voldoende aandacht voor essentiële zaken zoals training en uitrusting. Het doel was in zijn ogen indruk te maken op westerse bondgenoten door een NAVO-waardige eenheid op te richten, zelfs tijdens de oorlog. Zelensky deed echter ‘onrealistische beloften aan de Franse president Macron, zonder de haalbaarheid ervan te controleren,’ aldus Boetosov.
De eerste problemen ontstonden al tijdens de training in Frankrijk: zo’n vijftig soldaten deserteerden nog vóór de opleiding begon. Na terugkeer in Oekraïne werden deze troepen samengevoegd met lokaal getrainde soldaten, wiens training van aanzienlijk lager niveau was. Dit resulteerde in een slecht voorbereide eenheid, ver verwijderd van de NAVO-standaarden.
Chaos
De situatie verslechterde verder toen brigadecommandant Rimoeshyn – een zeer ervaren militair – door Syrskyi werd ontslagen. De commandant werd verantwoordelijk gehouden voor de deserties in Frankrijk. Zijn ontslag leidde tot chaos binnen de brigade, omdat nieuwe commandanten zonder de nodige ervaring werden aangesteld. Dit ondermijnde de organisatie verder en resulteerde in zware verliezen tijdens de eerste gevechtsmissies.
Bovendien werd de brigade steeds vaker ingezet als een ‘reservepool’, waarbij soldaten werden overgeplaatst naar andere eenheden om tekorten aan te vullen. Deze praktijk zorgde voor demotivatie onder de troepen, wat volgens Boetosov bijdroeg aan de aanhoudende desertie. In totaal verlieten ongeveer 1.700 soldaten de eenheid. Wat overbleef van de brigade werd naar het oostfront bij Pokrovsk gestuurd, waar Russische troepen recentelijk terreinwinst hebben geboekt.
Boetosov concludeert dat al deze factoren hebben geleid tot een onnodig verlies van tijd en mankracht. Daarnaast ging de focus op dit ‘PR-project’ ten koste van andere legereenheden, die hierdoor onvoldoende aandacht kregen. Ook het vertrouwen van Frankrijk in Oekraïne liep aanzienlijke schade op, stelt de journalist. Naar aanleiding van deze onthullingen heeft het Oekraïense Staatsbureau voor Onderzoek (SBI) – dat zaken onderzoekt waarbij hooggeplaatsten betrokken zijn – een onderzoek geopend.
Volgens het parlementslid Mariana Bezoegla, lid van dezelfde partij als Zelensky en zeer actief op sociale media met het delen van controversiële, kritische meningen, bestaat de 155e brigade feitelijk niet eens meer. ‘Zelfs Franse pogingen om deze brigade op te leiden konden haar niet beschermen tegen slechte beslissingen van onze generaals’, meent ze.
Corruptie
De bereidheid voor een baan in het leger wordt evenmin vergroot door de aanhoudende corruptie. Al sinds het begin van de grootschalige invasie komen er regelmatig schandalen aan het licht. In 2023 kostte dit zelfs de toenmalig Defensieminister Oleksii Reznikov zijn baan, hoewel hij zelf niet direct beschuldigd werd. Onder zijn leiding waren namelijk ondeugdelijke winterjassen gekocht in Turkije voor de manschappen, en kocht het leger eieren die per stuk drie keer zo duur waren als in de winkel.
'De soldaten zien hoe corruptie kan doden'
‘Veel soldaten vragen zich af waarom zij hun leven wagen voor de bescherming van een staat die tegelijkertijd wordt vernietigd door corrupte bestuurders’, verzuchtte Tetiana Shevchuk van het anticorruptiecentrum Transparency International afgelopen zomer in het AD. ‘Zij zien bovendien hoe corruptie kan doden. Ze krijgen te maken met ondeugdelijke medische apparatuur en uniformen die niet verbranden, maar smelten, met vreselijke brandwonden tot gevolg. En ze vragen zich af wie van het ministerie van Defensie die spullen heeft gekocht en waarom.’
Ombudsman
Na de onthulling over de 155ste Gemechaniseerde Brigade kondigde Zelensky de instelling van een militaire ombudsman aan. Hiermee voegt Oekraïne zich bij landen zoals de VS, Frankrijk en Engeland, die ook zo’n instantie hebben om toezicht te houden op de rechten en het welzijn van militairen. Het idee is dat soldaten zich tot de ombudsman kunnen wenden, waardoor schandalen, zoals bij de 211e Pontonbrugbrigade of de 155ste Gemechaniseerde Brigade, intern eerder aan het licht komen en aangepakt kunnen worden.
Deze nieuwe functie zal bekleed worden door Olha Reshetylova, een journalist, mensenrechtenactiviste en medeoprichtster van de organisatie Come Back Alive, een van de grootste fondsen ter ondersteuning van het Oekraïense leger. Zelensky omschreef haar als een ‘ervaren en effectieve mensenrechtenverdediger’, die een grote bijdrage heeft geleverd aan de ontwikkeling van staatsinstellingen en de ondersteuning van Oekraïners. Haar voornaamste taak wordt het samen met het ministerie van Defensie en maatschappelijke organisaties creëren van een wettelijk kader voor deze functie, inclusief snelle reactietermijnen voor klachten (bijvoorbeeld binnen drie tot vijf dagen).
Maar of daardoor de strijdkrachten meteen beter geleid gaan worden? Haar benoeming werd onder meer bekritiseerd door het Oekraïense militairen, die hun wantrouwen jegens de nieuw aangestelde ombudsman uitten. Ze heeft, zo luidt de kritiek, geen militaire ervaring en reisde na de annexatie van de Krim nog een keer naar het schiereiland, naar eigen zeggen om getuigenissen te verzamelen over ontvoerde inwoners. Bovendien kan het tot in het voorjaar duren voordat de functie is geformaliseerd: tot die tijd moeten soldaten het nog doen zonder luisterend oor bij wie ze met hun klachten terechtkunnen.
Koerscorrectie
Volgens Michael Kofman, analist van het Russische leger bij het Amerikaanse onderzoeksinstituut Carnegie, bevindt het Oekraïense leger zich door al zijn tekortkomingen in een kritieke situatie. Er is dringend behoefte aan koerscorrectie en structurele hervormingen.
'Het Oekraïense leger heeft dringend behoefte aan koerscorrectie en structurele hervormingen'
Toch is het volgens hem geen verloren zaak, aangezien ook de Russische strijdkrachten met ernstige problemen kampen. ‘Ze zijn er niet in geslaagd hun materiële voordeel om te zetten in operationeel significante doorbraken’, schrijft hij op X, daarmee doelend op de relatief geringe terreinwinst die Rusland in 2024 heeft geboekt. De Russen wisten weliswaar zeven keer meer grondgebied te veroveren dan in 2023, maar uitgedrukt in vierkante kilometers is dat nog steeds weinig. Om precies te zijn: 4000 vierkante kilometer, een gebied zo groot als de provincie Noord-Holland.
Maar dat er dringend behoefte is aan actie, staat volgens Kofman buiten kijf. Oekraïne en het Westen, zo luidt zijn betoog, moeten daarom snel een samenhangend militair plan ontwikkelen om Rusland te dwingen tot onderhandelingen, vooral nu de onvoorspelbare Donald Trump binnenkort aan de macht komt in de Verenigde Staten.
