Buiten Oekraïne en Europa om begint president Trump al met Rusland te praten over een vredesakkoord. Omdat Oekraïne volgens de VS geen lid mag worden van de NAVO kan de door Rusland overvallen natie alleen nog maar hopen dat haar echte veiligheidsgaranties worden geboden. Chris Colijn en Hubert Smeets peilen de eerste reacties op de terugtocht van Amerika.
Amerikaanse en Oekraïense vlaggen op het Maidanplein in Kyiv. Elke vlag symboliseert een omgekomen soldaat. Foto: ANP / Genya Savilov / AFP
Door Chris Colijn en Hubert Smeets
Jevgeni Popov, journalist en politicus ten dienste van het Kremlin, kon woensdagavond 12 februari zijn opwinding niet verbergen in de dagelijkse talkshow 60 minuten op het Eerste Kanaal van de Russische staatstelevisie. Eerder die dag hadden de Amerikaanse president Donald Trump en zijn minister van Defensie, Pete Hegseth, klip en klaar duidelijk gemaakt dat de Verenigde Staten aankoersen op een in essentie bilateraal akkoord met Rusland over de toekomst van Oekraïne.
Volgens Kremlinwoordvoerder Dmitri Peskov zijn in Moskou ambtelijke onderhandelingsgroepen geformeerd om de onderhandelingen met de VS voor te bereiden, maar staat het nog niet vast wanneer en waar Vladimir Poetin en Donald Trump elkaar zullen ontmoeten. Popov en een sidekick vatten de toestand in 60 minuten minder diplomatiek samen dan Peskov deed: ‘Trump zaagt de westerse wereld door. Een deel is Canada, een andere stuk is Europa. We zullen zien of hij zijn tanden er op stuk bijt’, zei hij met onverholen enthousiasme. Waarop Popov er nog een schepje bovenop deed. ‘In essentie is dat ons brood. Wij wilden de westerse wereld in stukken zagen. Maar hij besloot dat zelf te doen.’
De reactie van Popov en zijn gast was weliswaar bedoeld als een propagandistische overdrijving, maar desondanks wel gebaseerd op feiten. De Amerikanen hadden kort daarvoor namelijk hun kaarten open en bloot op tafel gelegd.
Geen gelijkwaardige onderhandelingspartner
De toon was gezet door Trump. Hij wilde tegenover journalisten niet toegeven dat Oekraïne een gelijkwaardige onderhandelingspartner is. Bovendien suggereerde hij dat Oekraïne het aan zichzelf heeft te wijten dat het nu al drie jaar door het buurland wordt vernietigd. ‘Dat was geen goede oorlog om in te stappen’, aldus Trump, die kort daarvoor anderhalf uur met Poetin had gesproken over een snelle topontmoeting, mogelijk in Saoedi-Arabië, en pas daarna ook de Oekraïense president Zelensky telefonisch had ingelicht. In hoeverre Oekraïne zelf wat in de melk te brokkelen heeft, maakte Trump niets bekend. Laat staan dat er enig zicht is op een eigen rol voor de Europese Unie.
Zijn minister van Defensie trad tijdens een NAVO-bijeenkomst in Brussel meer in detail. Oekraïne moest zich erbij neerleggen dat het gebied moet afstaan aan Rusland – op z'n minst de Krim en de delen van de Donbas die al sinds 2014 in Russische handen zijn – en dat het geen lid zou worden van de NAVO. Hij ging niet specifiek in op de status van het grondgebied dat Rusland sinds 2022 heeft veroverd. Terugkeer naar de grenzen van voor 2014 was ‘een onrealistisch doel’, net als toetreding tot het Noord-Atlantisch bondgenootschap, aldus Hegseth. Bovendien moest Kyiv er volgens de minister niet op rekenen dat Amerikaanse soldaten na een wapenstilstand zouden arriveren om bij te dragen aan het bewaken van een tussen de VS en Rusland overeengekomen bestandslijn. Die taak lag bij andere ‘capabele Europese en niet-Europese troepen’, zei hij. Hegseth voegde er ook nog aan toe dat deze militaire garantiemacht zeker niet onder NAVO-vlag zou mogen opereren en dat de westerse troepen dus ook niet onder het cruciale artikel 5 van de alliantie (een aanval op een, is een aanval op allen) zouden vallen.
VS komt Russische oorlogsdoelen tegemoet
Hoewel in elk bestandakkoord tussen Rusland en Oekraïne de duivel zich in het detail zal verschuilen en vele details nog onbekend zijn of moeten worden uitgewerkt, spoort de hoofdlijn van Trump en Hegseth op een aantal kernpunten met de oorlogsdoelen van Poetin. Oekraïne reduceren tot een neutrale bufferstaat, was er één van. Door een NAVO-lidmaatschap uit te sluiten, heeft de Amerikaanse regering objectief de weg vrijgemaakt voor dat Russische perspectief. De regering-Zelensky vervangen met meer Rusland-gezinde politieke leiders was een ander doel. Ook daarvoor heeft Washington, al dan niet bewust, de deur op een kiertje gezet. Begin februari liet de nieuwe Amerikaanse Oekraïnegezant, Keith Kellog, bijvoorbeeld laten weten dat er in Oekraïne zo snel mogelijk presidents- en parlementsverkiezingen zouden moeten worden georganiseerd. ‘De meeste democratische landen houden in oorlogstijd verkiezingen’, aldus Kellog tegenover het persbureau Reuters, zonder verder acht te slaan op het feit dat zijn stellige bewering historisch gezien onjuist is en hooguit opgaat voor de VS tussen 1941 en 1945.
Deze nogal dwingende oproep is weliswaar geen knieval voor Moskou, maar nieuwe verkiezingen in Oekraïne kunnen een bron van grote onrust worden. Dat zou het Kremlin goed uitkomen. De kans dat Zelensky na een als onrechtvaardig ervaren bestandsakkoord in verkiezingen wordt herkozen is klein, en de kans dat Oekraïne voor een Rusland-gezinde president stemt is nog kleiner. Maar het Kremlin zal de verkiezingen ongetwijfeld zal willen beïnvloeden, onder andere met nepnieuws-campagnes gericht op het uivergroten van meningsverschillen in de Oekraïense samenleving. Sommige Oekraïners zullen willen doorvechten om hun thuis te bevrijden en de dood van hun geliefden te revancheren, terwijl anderen juist opgelucht zullen zijn als de Russische raketten en drones niet meer door het luchtruim vliegen, en als hun geliefden heelhuids thuiskomen van het front. De kans op binnenlandse polarisatie en politieke instabiliteit is groot.
Kremlin vraagt geduld
Rondom het Kremlin toonde de elite zich verrukt. Dmitri Poljanski, Russisch gezant bij de Verenigde Naties, en oud-premier/president Dmitri Medvedev jubelden dat de “frigide vrijster” Europa “impotent en irrelevant” is geworden.
Het Kremlin zelf hoedde zich er niettemin voor om zich in een eerste reactie uitbundig te laten gaan. Woordvoerder Dmitri Peskov liet zelfs in het midden wie het initiatief had genomen voor het lange telefoongesprek tussen Poetin en Trump en waarschuwde voor haast en ‘ongeduld’. Hij maakte wel bekend dat er in Moskou al onderhandelingsgroepen met de voorbereidingen aan de slag zijn. Beide presidenten hebben afgesproken dat hun politieke assistenten elkaar op afzienbare termijn zullen ontmoeten. Op de vraag of de EU dan wel individuele Europese lidstaten mee mogen praten, gaf Peskov indirect antwoord: liever niet. ‘De ervaring met de Minsk-akkoorden is veelzeggend. Rusland zal daar bij nieuwe onderhandelingen altijd rekening mee houden’, aldus de Kremlinwoordvoerder. Die verwijzing naar de mislukte pogingen van Duitsland en Frankrijk om na het begin van de Russische invasie in 2014 in de Donbas een bestand te sluiten en te handhaven, moet worden gelezen als een poging om Europa te diskwalificeren. Eerder had het Kremlin al laten weten dat het alleen vertrouwen heeft in een bilaterale oplossing, waarbij zelfs Oekraïne niet direct betrokken zou moeten worden.
Die politiek-militaire minachting voor Europa laat onverlet dat Rusland wel wil dat de economische sancties worden opgeheven of tenminste afgezwakt. Trump en Hegseth lieten zich daar niet over uit. Het ligt voor de hand dat de Amerikaanse regering de Russische dominantie op de Europese energiemarkt graag zou willen breken en overnemen, zoals ze ook een oogje heeft laten vallen op de kostbare grondstoffen die Oekraïne rijk is. Maar Poetin op zijn beurt weet ook dat de Europese industrie wel oren heeft naar een milder sanctieregime. Decennialang heeft met name de Duitse economie gedraaid op relatief goedkoop aardgas, olie en andere grondstoffen uit Rusland. Ook Nederland draaide in die rotonde mee, ook nog nadat de MH17 in 2014 boven de Donbas was neergeschoten door een Russische BUK-raket.
Zelensky blijft vleien
President Volodymyr Zelenski van Oekraïne liet zich na zijn telefoongesprek met Trump evenmin in de kaarten kijken. Hij zij dat Trump hem over de details van het Amerikaanse plan had geïnformeerd, maar weidde daar verder niet over uit. ‘Lang gesprek. Oekraïne wil meer dan wie dan ook vrede. Met Amerika zetten wij gezamenlijk stappen om de Russische agressie te stoppen en een betrouwbare, langdurige vrede te garanderen’, liet het Oekraïense staatshoofd weten. Dit is in lijn met de koers die Zelensky al sinds de (her)verkiezing van Trump vaart. Consequent probeert Zelensky in contact met de Amerikaanse leider te komen. Voor vleierij deinst Zelensky niet terug.
Oekraïense waarnemers die op meer afstand van de regering staan, hebben desalniettemin minder voorzichtig gereageerd op het Amerikaanse besluit om boven het hoofd van Zelensky met Rusland een bestand te forceren en daarbij Oekraïne desnoods aan zijn lot over te laten. 'Trump legaliseerde hiermee effectief de internationale crimineel, terrorist en moordenaar Poetin', schrijft politiek analist Andri Smoly, werkzaam voor het Oekraïense Espreso.tv. 'Trump bracht Poetin terug naar beschaafd gezelschap. Hij bracht degene die de bloedigste moordpartijen van deze eeuw heeft ontketend, weer tot leven.' De nieuwe Amerikaanse president lijkt zelfs te geloven in Poetins retoriek, schrijft Smoly. 'Trump herhaalde alle Russische verhalen die al tientallen jaren door propaganda worden opgebouwd. Over de Tweede Wereldoorlog, bijvoorbeeld.' Op zijn eigen sociale media platform Truth Social schreef Trump na zijn telefoongesprek met Poetin: 'We hebben allebei gereflecteerd op de grote geschiedenis van onze naties en het feit dat we samen zo succesvol hebben gevochten in de Tweede Wereldoorlog. We herdenken dat Rusland tientallen miljoenen mensen verloor, en dat wij ook zoveel mensen verloren!'
Wat is nu belangrijker: NAVO of EU?
Volgens politicoloog Petro Olestsjoek van de Sevtsjenko-universiteit in Kyiv staat nu vast – en weet ook Moskou – dat de Verenigde Staten de landen in Europa niet meer te hulp zullen komen als ze door Rusland agressief worden bejegend. ‘Ik denk dat iedereen al begrijpt hoe de eenheid van de NAVO er in de nabije toekomst uit zal zien. Als Rusland (straks) Estland of Litouwen aanvalt, gelooft iemand dan dat Trump hen zal verdedigen? Hij zal zeggen dat we meer geld hadden moeten uitgeven aan defensie, dat hij geen “jonge en knappe Amerikaanse soldaten” zal sturen om gedood te worden door “jonge en knappe Russische soldaten”. En dat hij “een deal kan sluiten” met de oude man in de bunker en dat dan alles goed komt. Het is niet duidelijk wat andere Europeanen gaan doen. Maar ik twijfel er niet aan dat, nadat Trump alle misdaden van de Russische leider heeft goedgepraat, de Russen niet anders zullen kunnen dan weer een grote oorlog beginnen. Ze zullen staan popelen om elders wraak te nemen en de rijke landen van Europa te plunderen’, aldus Olestsjoek.
De econoom Timofiy Mylovanov, ooit bewindsman in de Oekraïense regering en nu rector van de Kyiv School of Economics, toonde zich in een eerste reactie wat minder fatalistisch. ‘Wij hebben altijd in deze realiteit geleefd. Maar we wilden haar niet onderkennen. Het verschil tussen Biden en Trump is dat Trump direct zegt wat Biden dacht. Biden was tegen voldoende steun aan Oekraïne om bezette gebieden waar mogelijk terug te winnen, en tegen strenge sancties tegen Rusland. Het verschil tussen Trump en Biden is dat Biden het voortzetten van de oorlog steunde, maar niet genoeg hulp bood, terwijl Trump het beëindigen van de oorlog steunt en evenmin genoeg hulp zal bieden. Geen der Amerikaanse presidenten bood serieuze hulp, ze accepteerden niet dat Oekraïne lid zou worden van de NAVO. Wat er voor Oekraïne sinds 2022 wél is veranderd, is dat het een echt kans heeft om lid te worden van de EU. Dat vergt veel politiek en technocratisch werk in Oekraïne zelf. Dat is een uitdaging, maar het is een kans en het kan’, concludeerde Mylovanov met een sprankje hoop.
Volgens Mylovanov is Oekraïne sterk genoeg om Rusland te weerstaan, in weerwil van de Amerikaanse besluit om het land aan zijn lot over te laten en het onvermogen van de EU om in te springen. ‘Al het goede dat in Oekraïne is gebeurd, is te danken aan de bevolking van Oekraïne. Het waren de Oekraïners die Rusland in 2022 tegenhielden, ondanks de twijfels van de rest van de wereld. Het zijn deze Oekraïners, die al dertig jaar vrij van Rusland zijn, die de economie in stand houden en in het leger vechten’.
Het is nog te vroeg om te spreken van een deal, en een eventueel akkoord zal toch echt de handtekening van Volodymyr Zelensky moeten dragen. Oekraïne zoekt nog naar manieren om invloed uit te oefenen, om veiligheidsgaranties veilig te stellen en aan de onderhandelingstafel zoveel mogelijk terrein te heroveren. Maar Trump en Poetin hebben nu samen de toon gezet, ten nadele van zowel Oekraïne als Europa.
