In zijn nieuwste documentaire The Invasion richt de Oekraïense filmmaker Sergej Loznitsa zijn lens op de Oekraïners. Op een bruidegom in camouflagepak die misschien vlak na zijn ja-woord naar het front vertrekt, op een schoolklas die zonder tegenstribbelen de les voortzet in een schuilkelder. Otto Boele ziet de veerkracht van mensen die ‘er het beste van maken’, maar vraagt zich ook af hoe actueel dit beeld nog is in de realiteit van 2025. Maakt de Oekraïense onverzettelijkheid uit de film inmiddels plaats voor defaitisme?

Beeld uit de film The Invasion door Sergei Loznitsa

Het oeuvre van de Oekraïense filmmaker Sergej Loznitsa is omvangrijk en divers. Behalve historische documentaires die louter op archiefmateriaal zijn gebaseerd, telt het verschillende speelfilms en sinds een jaar of tien ook documentaires over actuele onderwerpen, met name de oorlog in Oekraïne. Dat de Russischtalige Loznitsa zich in dit conflict onomwonden aan Oekraïense kant heeft geschaard is alom bekend. Toch maakt hem dit in Oekraïne zelf niet onomstreden. Op 18 maart 2022 besloot de Oekraïense Filmacademie hem als lid te royeren, onder meer omdat hij zich bij herhaling een kosmopoliet had genoemd, een 'man van de wereld’ (en niet expliciet een Oekraïner). 

Bovendien stond zijn werk voor het jaarlijkse filmfestival van Nantes geprogrammeerd, een evenement dat met de titel Entre Lviv et l’Oural (‘Tussen Lviv en de Oeral’) te weinig afstand zou nemen van het Russische imperialisme. Loznitsa reageerde hierop met een open brief waarin hij het bestuur van de Filmacademie van 'nazisme' beschuldigde. Ook benadrukte hij zichzelf wel degelijk als een Oekraïense regisseur te beschouwen en bij tal van gelegenheden voor de Russische agressie te hebben gewaarschuwd. De opbrengsten van Maidan en Donbass (Loznitsa’s ‘meest Oekraïense’ films) kwamen zelfs ten goede aan diverse hulpfondsen. Wat kon hem nu feitelijk worden verweten? 

Loznitsa's afstandelijke stijl leent zich nauwelijks voor het maken van een ondubbelzinnig statement

Of zijn nieuwste documentaire genoeg ‘Oekraïense identiteit’ bevat, is nog maar de vraag. Zelfs als Loznitsa aan deze eis van de Filmacademie tegemoet had willen komen, leent zijn wat afstandelijke stijl zich nauwelijks voor het maken van een ondubbelzinnig statement. In zijn meest iconische films zoals Blockade (2005) over de belegering van Leningrad en The Event (2015), over de mislukte coup in Augustus 1991, gebruikte Loznitsa uitsluitend authentieke opnames die voornamelijk door hun chronologische montage enige houvast bieden; verklarende tussentitels of een voice-over zijn taboe. Ook in de bijna tweeënhalf uur durende documentaire Invasion komt de regisseur ons niet tegemoet, zij het dat de actualiteit wel de nodige context biedt en sommige beelden zelfs vertrouwd aandoen; daarvoor is de oorlog in Oekraïne te vaak op televisie geweest. 

Van Maidan naar Invasion

Invasion is in zekere zin de sequel van Maidan, Loznitsa’s documentaire over de opstand tegen president Janoekovitsj in 2013-14 die het startsein vormde voor de breuk met Rusland en de aanleiding voor Ruslands agressie. Anders dan in Maidan ligt de nadruk nu niet op de menigte (het ‘volk’), maar meer op kleine groepjes mensen die weliswaar vreemden voor ons blijven (daarvoor is hun screen time te kort), maar toch meer als individuen naar voren komen.  We horen soms flarden van dialogen, een mop, maar nooit wordt er rechtstreeks tegen de camera gepraat. Ook in Invasion houdt Loznitsa vast aan zijn bekende fly-on-the-wall methode met volledig diëgetisch geluid: alles wat we horen heeft zijn oorsprong in de getoonde werkelijkheid. Verwacht van Loznitsa geen ‘sfeermuziek’ of een commentaarstem.

In tegenstelling tot wat de titel lijkt aan te kondigen, laat Loznitsa geen gevechtshandelingen zien

In tegenstelling tot wat de titel lijkt aan te kondigen, laat Loznitsa geen gevechtshandelingen zien. De enige explosie in de hele film komt dan ook van een landmijn die vakkundig en gecontroleerd tot ontploffing wordt gebracht. Sterker nog: behalve een paar uitgebrande Russische tanks die triomfantelijk in de straten van Kyiv tentoongesteld staan, blijft het subject van de invasie onzichtbaar. Dit is een film over de Oekraïners en hoe zij met de oorlog omgaan: zingend in de schuilkelders, voorzichtig schuifelend bij de fysio en scheldend op Poetin in de rij voor schoon water. Alles wat Loznitsa toont, speelt zich af in de publieke ruimte, een subtiele indicatie dat veel Oekraïners inderdaad geen thuis meer hebben.  

Russische vijand

Toch is de Russische vijand aanwezig, en wel in de vorm van bekladde monumenten (Poesjkin) en afgedankte literaire klassieken: Majakovski, Valentin Raspoetin, maar ook het verzamelde werk van Stalin en een bloemlezing: Russische schrijvers over de natuur. Deze bij elkaar gebonden bundeltjes vinden geen nieuwe eigenaar, maar belanden direct in de papier verpulper. En natuurlijk zien we de gevolgen van de Russische agressie: uitvaartdiensten voor gesneuvelde soldaten, jongemannen die hun nieuwe prothese uitproberen, een kapotgeschoten brug, gehavende en verlaten huizen waar zwerfhonden in rondsnuffelen. 

De meest schokkende scène laat een net getroffen en ingestort flatgebouw zien; reddingswerkers lopen af en aan over de rokende puinhopen en zoeken met speurhonden naar mogelijke overlevenden die vervolgens met hijskranen en drilboren worden ontzet. Gedurende het grootste deel van de film blijft de camera volstrekt roerloos, nuchter of juist respectvol registrerend wat er zich voor de lens afspeelt, maar hier lijkt hij ineens tot leven te komen. De camera beweegt, tast de puinhopen af, loopt even mee met een slachtoffer dat op een brancard wordt afgevoerd. De scène eindigt met een bovenaanzicht van de ingestorte flat gefilmd door een langzaam opstijgende drone die de deinende stofwolken probeert voor te blijven. 

Beeld uit de film The Invasion door Sergei Loznitsa

Mentale veerkracht

Hoe pak je je leven weer op na een tragisch verlies?  Hoe kun je er onder deze omstandigheden ‘het beste van maken’? We zien in The Invasion intens verdriet, vooral tijdens de drie verschillende rouwplechtigheden die uitgebreid in beeld worden gebracht, maar ook genoeg voorbeelden van mentale veerkracht en optimisme. Een jong stel voert een ‘Vadertje Vorst-act’ op voor een groepje kinderen, deelt cadeautjes uit, springt dan in een volgestouwd bestelbusje en zet koers naar het front om medicijnen af te leveren. Even daarvoor zijn we getuige van een huwelijksvoltrekking waarbij de bruid uiteraard in het wit is gekleed, maar de bruidegom in camouflagepak. Afgezien van dit detail is alles zoals het hoort, inclusief het ja-woord, de tranen van de familie en het ritueel met de roesjnik, een geborduurde handdoek die de gezamenlijke toekomst van de jonggehuwden symboliseert. Misschien vertrekt de bruidegom straks direct naar het front en is er van een gedeelde toekomst geen sprake, maar de bruiloft zelf heeft dit jonge stel zich in ieder geval niet laten ontnemen.   

‘Er het beste van maken’ - het lijkt de tweede natuur te zijn geworden van een groep basisschoolleerlingen die we op een willekeurige ochtend in de week volgen, eerst in het klaslokaal, dan in de schuilkelder. Wat opvalt is de zelfredzaamheid van de kinderen die de moed erin proberen te houden met zingen en tekenen en de gedwongen verhuizing naar het ondergrondse zonder één wanklank accepteren. De leerkrachten proberen de oorlog bespreekbaar te maken aan de hand van tekeningen en persoonlijke verhalen. Een enkele leerling is nieuw, geëvacueerd uit oorlogsgebied en nu gedwongen om de draad weer op te pakken in een vreemde omgeving.

Beeld uit de film The Invasion door Sergei Loznitsa

Keep calm and carry on?

'Keep calm and carry on’ - dit Britse advies uit 1939 bedoeld om de bevolking mentaal op Duitse luchtaanvallen voor te bereiden, zou ook het centrale motto van Loznitsa's film kunnen zijn. Van wanhoop of paniek is geen spoor te bekennen, ook agressie en stress lijken afwezig. We horen hoogstens wat gemopper bij de gaarkeuken waar sussende stemmen de vrede weten te bewaren. In een interview heeft Loznitsa laten weten dat de film zeker niet het ‘nieuwe normaal’ wil laten zien: ‘Het is niet normaal als de geur van dood in de lucht hangt, als elke dag nieuws brengt over doden en gewonden.’ Maar des te meer bewondert hij de waardigheid van de Oekraïense bevolking en hun vermogen de moeilijkheden het hoofd te bieden. 

Van wanhoop of paniek is in de film geen spoor te bekennen, ook agressie en stress lijken afwezig

Toch rijst de vraag hoe volledig en ook actueel dit beeld is en of het indrukwekkende weerstandsvermogen dat Loznitsa ons toont niet steeds vaker plaatsmaakt voor berusting en defaitisme. De hoop op het volledig terugveroveren van de door Rusland bezette gebieden was misschien nog levend toen Invasion werd gemaakt, maar is inmiddels vervlogen. Dat moet ook de eensgezindheid en het incasseringsvermogen van de Oekraïners aantasten die in de film nog intact lijken.

Invasion sluit af met beelden van een zonovergoten Onafhankelijkheidsdag in Kyiv waar dagjesmensen langs meterslange muren met portretten van slachtoffers drentelen. Hun offer was niet tevergeefs, zo lijkt deze scène te suggereren, en dat wil je als kijker maar wat graag onderschrijven. De actualiteit van februari 2025 maakt het er echter niet makkelijker op. Invasion is een ingetogen huldebetoon aan Oekraïense onverzettelijkheid en in het licht van de laatste ontwikkelingen een des te navranter tijdsdocument.