De nieuwe Amerikaanse regering lijkt Oekraïne in de steek te gaan laten en gemene zaak te willen maken met Poetin. Voor veel Oekraïners is dat 'verraad' zo pijnlijk dat ze het nieuws niet meer volgen, merkte oud-ambassadeur Robert Serry tijdens zijn recentste verblijf in Kyiv. In deel 19 van zijn oorlogsdagboek voor RAAM ziet hij nog wel een lichtpuntje. Onder leiding van aankomend bondskanselier Merz zou Europa een serieuze rol kunnen gaan spelen in de verdediging van Oekraïnes onafhankelijkheid.
Een vrouw ruimt puin na een nachtelijke drone-aanval op een wooncomplex in Kyiv, Oekraïne, 23 maart 2025. Foto: Sergey Dolzhenko / ANP / EPA
Oekraïners, die ik sinds mijn terugkeer eind maart in Kyiv sprak, zijn zo verbijsterd geraakt over de nieuwe wereldorde onder de grillige Amerikaanse keizer Donald Trump dat zij het dagelijkse nieuws liever niet meer volgen. Het is gewoon te pijnlijk geworden om te zien hoe hun president Zelensky door Washington herhaaldelijk is weggezet als iemand die de oorlog zou zijn begonnen. Alsof zo’n omdraaiing van de werkelijkheid niet erg genoeg is heeft Trump hem zelfs een ‘dictator’ genoemd. Het kan ook niet anders dan als een dolkstoot in de rug voelen: zien hoe Zelensky tijdens zijn bezoek aan het Witte Huis in een hinderlaag wordt gelokt en wordt toegebeten dat hij ‘geen kaarten’ in handen heeft. Niet Poetin maar Zelensky zou mogelijk ‘een derde wereldoorlog’ riskeren! De Amerikanen strooiden nog meer zout in de wond door in New York samen met Rusland (en onder meer Israël) tegen een door Europa ingediende VN-resolutie te stemmen, waarin Rusland de agressor wordt genoemd die het sinds 2022 is.
Volker: Amerika wil niet veriezen
In 2022 sprak de Duitse Bondskanselier Olaf Scholz over een ‘Zeitenwende’ toen Rusland Oekraïne binnenviel. Drie jaar later vielen de Duitsers bijna van hun stoel tijdens de jaarlijkse grote veiligheidsconferentie in München, toen de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance in zijn key-note speech daar op 14 februari beweerde dat Europa niet zozeer werd bedreigd door externe gevaren (Rusland), maar dat bedreiging van democratie en vrijheid op het continent ‘van binnen’ kwam. Vance repte in München met geen woord over Oekraïne (en ook niet over die andere oorlog, in Gaza, die Trump tijdens zijn verkiezingscampagne had beloofd snel te beëindigen). Vance maakte zo duidelijk wie de nieuwe vrienden van de VS in Europa zijn.
Tijdens de veiligheidsconferentie, die ik bijwoonde om deel te nemen aan een overleg over het Midden-Oosten, sprak ik met Kurt Volker, Oekraïne-gezant tijdens het eerste presidentschap van Trump. Volker poogde mij gerust te stellen dat Oekraïne niet onder de Russische bus zal worden geduwd. Het belangrijkste argument van republikeinen zoals Volker is dat Trump geen ‘verliezer’ wil worden en Oekraïne overeind zal houden als onafhankelijke staat, maar zonder het ‘onrealistische perspectief’ van behoud van de bezette gebieden (op dit moment een vijfde van het land).
Ontluisterende vernederingen
Wat er sindsdien is gebeurd in de weken na München, is evenwel ontluisterend. Zelensky werd na zijn schoffering in het Witte Huis eerst voor zijn ‘ondankbaarheid’ gestraft door opschorting van alle Amerikaanse wapen- en inlichtingensteun. Dat laatste heeft ertoe bijgedragen dat Rusland de eigen provincie Koersk wist te heroveren, waarbij Trump de Russische lezing overnam dat de Oekraïense troepen ‘omsingeld’ zouden zijn.
Nadat Zelensky een knieval maakte door dankbaarheid te tonen in een telefoongesprek met Trump en in de daaropvolgende gesprekken in Saoedi-Arabië tussen Amerikaanse en Oekraïense onderhandelaars leek het er even op alsof de lucht tussen Kyiv en Washington weer wat was geklaard. Zelensky stemde in met een Amerikaans voorstel tot een wapenstilstand zonder voorwaarden vooraf, met een duur van dertig dagen. De opschorting van Amerikaanse wapensteun en inlichtingen werd daarop weer opgeheven, zodat Oekraïne zich voorlopig tegen de meedogenloze Russische lucht- en grondaanvallen zou kunnen blijven verdedigen.
Zelensky onderhandelt onder schot van zowel een Russisch geweer als Amerikaanse chantage
Maar een telefoongesprek tussen Trump en Poetin en daaropvolgend bezoek van zijn onderhandelaar Steve Wittkof aan Moskou leverde slechts op dat Poetin bereidheid toonde om dertig dagen lang wederzijdse aanvallen op de energie-infrastructuur in Oekraïne en Rusland te staken. Hoewel zo’n afspraak Rusland in de kaart speelt omdat Oekraïne juist Russische energie-doelwitten tot diep in het land heeft weten te treffen, stemde Zelensky ook hiermee in. Hoe kan hij anders? Hij onderhandelt onder schot van zowel een Russisch geweer als de Amerikaanse chantage om de wapensteun weer stop te zetten, terwijl beide grootmachten begonnen zijn aan een reset van hun relaties.
Witkoff in de ban van Poetin
Hoever die bromance tussen Trump en Poetin gaat, werd duidelijk in het lange YouTube interview van de MAGA-journalist Tucker Carlson met Witkoff na zijn terugkeer uit Moskou. Deze real estate vriend van Trump bewierookte zijn baas in het Witte Huis en diens vriendschap met Poetin, die samen de basis zullen leggen voor nieuwe deals zoals wellicht gezamenlijke vloeibare gasleveranties aan Europa, samenwerking op het gebied van Artificiële Intelligentie, en meer. Maar dan dient wel eerst dat ‘zinloze bloedvergieten’ van Russische en Oekraïense soldaten beëindigd te worden, waarbij Wittkof weer onvermeld liet wie de oorlog is begonnen.
De goedgelovigheid over Poetins bedoelingen kent bij de Amerikaanse onderhandelaar bijna geen grenzen. Wittkof acht ook de Russische aanspraken op de vier Oekraïense provincies (en de al in 2014 geannexeerde Krim) niet onredelijk door nota bene te verwijzen naar de eenzijdige en door Rusland gemanipuleerde referenda in deze gebieden, die het Russische leger nog steeds slechts gedeeltelijk heeft bezet.
Amerikaans en Russisch rechts hebben beide een afkeer van het grote Europese vredesproject dat onder de EU is opgebouwd
Dit interview, waarin beide heren schamperden over de rol van het liberale en ‘stervende Europa’, illustreert de overeenkomsten tussen het rechtse MAGA-conservatisme in de VS en de neo-imperialistische ideologie van Rusland. Amerikaans en Russisch rechts vinden elkaar in geopolitiek, vooral als het om Oekraïne gaat. Als Trump zich het recht voorbehoudt om in zijn invloedsfeer te doen wat hij wil, van Canada, het Panamakanaal tot Groenland, dan mag Rusland ook aanspraak maken op Oekraïne. Ze hebben beide een afkeer van het grote Europese vredesproject dat onder de EU is opgebouwd.
Russische terreurbombardementen
Intussen toonde Poetin zijn ware aard door de luchtaanvallen op civiele doelen in Oekraïne sinds de gesprekken over beëindiging van de oorlog te verhevigen, zoals de inwoners van grote steden als Odesa, Zaporizja, en Krivy Rih ondervonden.
In de aan de Russische grens tegenover Koersk gelegen provincie Soemy, waar de stichting OpenDoorUkraine.nl humanitaire projecten uitvoert, doen de mensen vrijwel geen oog meer dicht door voortdurende luchtalarmen. Ik belde de burgemeester van Trostianets om mijn solidariteit te betuigen en te informeren naar onze projecten. Gelukkig is een school waar wij de dakschade hebben gerepareerd en een schuilkelder gebouwd, niet opnieuw aangevallen. Maar een andere school in de stad Soemy is wel getroffen bij een recente luchtaanval, waarbij ook flatgebouwen werden geraakt en tientallen gewonden vielen.
Ook in Kyiv beleef ik zelf weer onrustige nachten als de luchtafweer in actie komt tegen tientallen drones die tegelijk als grote zwermen luchtbrommers over de stad zweven en altijd wel enige schade en slachtoffers maken. Zo ook op 22 maart in de late avond, toen er drie doden vielen bij zo’n grote luchtaanval op de relatief nog steeds goed beveiligde hoofdstad.
Straatbeeld in Kyiv, 6 maart 2025. Foto: Chris Colijn.
Rutte draait
Oekraïners snakken naar een eind van de oorlog, maar wel op voorwaarde dat hun veiligheid en voortbestaan als vrij en onafhankelijk land op de een of andere wijze wordt gewaarborgd. Trump heeft Oekraïne intussen echter de NAVO-kaart uit handen geslagen, nota bene met goedvinden van de secretaris-generaal Rutte die na zijn bezoek aan de nieuwe keizer in Washington doodleuk verklaarde dat het NAVO-lidmaatschap ‘van tafel was’. Dit terwijl de 32 bondgenoten, inclusief de VS, Oekraïne een ‘toekomst binnen de NAVO’ hadden beloofd tijdens hun laatste Topbijeenkomst te Vilnius.
De VS lijkt ook niet bereid een mogelijke Europese rol bij de bescherming van Oekraïne na de beëindiging van de oorlog te willen onderschrijven. Er wordt laatdunkend gedaan over de inspanningen van de Britse premier Starmer en Franse president Macron om een Europese coalition of the willing op te bouwen, die Oekraïne effectieve veiligheidsgaranties, inclusief boots on the ground zou moeten geven om zich te kunnen blijven verdedigen. Het enige dat de VS een belang zou kunnen geven bij verdediging van het voortbestaan van Oekraïne is kennelijk de bijzondere mineralenovereenkomst die Trump de regering Kyiv poogt op te dringen als prijs voor verleende en mogelijk nog te verlenen militaire steun.
Strohalm Europa
Als enige strohalm blijft Europa over, dat sinds de Veiligheidsconferentie op 14 februari in München lijkt te zijn wakker geschud uit zijn vredesslaap. Dit geldt vooral voor Duitsland dat na de verkiezingen onder leiding van aanstaand bondskanselier Merz is begonnen de bakens te verzetten. Uitgerekend het land dat mede vanwege het beladen historisch verleden altijd een van de trouwste NAVO-partners is geweest en tienduizenden Amerikaanse troepen in Wiesbaden en elders gastvrijheid verleent, is tot het besef gekomen dat onder Trump niet meer kan worden vertrouwd op de artikel 5 garantie van de NAVO. Duitse herbewapening is noodzaak geworden en zonder Duitsland is de opbouw van een geloofwaardige Europese defensiemacht samen met Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk niet mogelijk.
Uitgerekend Duitsland is begonnen de bakens te verzetten
De EU en de lidstaten verlenen nu al gezamenlijk aanzienlijk meer militaire en financiële steun aan Oekraïne dan de VS. Niet de VS maar Europa zal de directe gevolgen van een ineenstorting van Oekraïne ondervinden, bijvoorbeeld door een nieuwe golf van miljoenen Oekraïense vluchtelingen, die Russische terreur te vrezen hebben als Kyiv valt. Niet zozeer artikel vijf, maar de overleving van Oekraïne als onafhankelijk land lijkt voor Europa een waarborg geworden tegen Russische agressie en expansionisme. Het doet me terugdenken aan een bitter Oekraïens grapje uit de eerste weken van de oorlog: ‘NAVO maak je geen zorgen. Wij verdedigen jullie wel tegen Rusland!’
Zelensky voor het blok
Intussen heeft Zelensky weinig andere keus dan zijn onderhandelaars naar Saoedi-Arabië te sturen voor het overleg over het door Trump gewenste staakt-het-vuren. Dit leverde op 25 maart een nieuwe afspraak op, waarin de partijen zich nu ook zouden hebben gecommitteerd de veilige scheepvaart in de Zwarte Zee te respecteren. Maar het Kremlin liet hierop direct weten dat de Russische medewerking hieraan afhangt van opheffing van Westerse sancties tegen de Russische graanexport, inclusief het opnieuw aansluiten van Russische banken op het Swift-systeem. In de Amerikaanse lezing van de gemaakte afspraken staat dat de VS zal ‘helpen’ bij herstel van Russische toegang tot de wereldmarkt voor de export van graan en kunstmest, inclusief toegang tot havens en betalingssystemen voor zulke transacties. De kans dat de EU hieraan zal meewerken lijkt voorlopig nihil.
Het blijft op dit moment onduidelijk of er nu wel of niet sprake is van afspraken om elkaars energie-infrastructuur en de vrije zeevaart in de Zwarte Zee met rust te laten. Zulke afspraken zijn alleen effectief als ze ook gemonitord en geverifieerd kunnen worden. Voorlopig lijken de Amerikanen nog mijlenver verwijderd van het doel van een onvoorwaardelijk volledig bestand van dertig dagen. De Oekraïense bevolking blijft intussen lijden onder de terreur van dagelijkse luchtaanvallen.
Schommels op de binnenplaats van een wooncomplex in Krivy Rih, Oekraïne, 7 april 2025, enkele dagen na een Russische raketaanval waarbij twintig mensen omkwamen, waaronder negen kinderen. Foto: Stringer / ANP / AFP
Rolverdeling tussen VS en Europa
Trump heeft tot nog toe bitter weinig bereikt met zijn plannen om de oorlogen in Oekraïne en in het Midden-Oosten dichter bij een levensvatbare beëindiging te brengen. Het is nog niet te laat als hij van koers wil veranderen en daarbij zijn oor te luisteren legt bij respectievelijk Europa en de Arabische wereld om in partnerschap toe te werken aan meer duurzame oplossingen van deze conflicten. Als het om de oorlog in Oekraïne gaat, dan zal hij bereid moeten zijn de druk op Poetin op te voeren.
Hierbij is een good cop, bad cop rolverdeling tussen de VS en Europa denkbaar, waarin Europa nu eens niet de rol van Venus speelt. Het voorbeeld van Duitsland volgend dat al een aan de ketting gelegde Russische olietanker heeft onteigend, zouden Europese landen kunnen dreigen de bevroren Russische banktegoeden van zo’n 300 miljard Euro (waarvan het overgrote deel bij banken in België) te onteigenen en te bestemmen voor hulp aan Oekraïne, als Rusland niet instemt met een staakt het vuren.
Als de VS doorgaat op de ingeslagen weg, dan wordt Rusland winnaar in de bijna naïeve pogingen de oorlog te beëindigen. Er zijn geen aanwijzingen dat Poetin bereid is zijn doel om Oekraïne van de kaart te vegen op te geven. Alleen als hij wordt geconfronteerd met een gezamenlijk westers front, zal blijken of ook aan Russische zijde wellicht het punt is bereikt dat voortzetting van de oorlog geen redelijk doel meer dient. Als Oekraïne toch voor de bus wordt gegooid, dan zal verraad voor altijd aan de naam van Donald Trump blijven kleven.
