Na maandenlang overleg hebben Oekraïne en de Verenigde Staten eindelijk een grondstoffendeal gesloten. Maar waar eerdere versies van de overeenkomst steeds op wurgcontracten leken voor Oekraïne, is daar nu geen sprake meer van. Het is een onverwachte overwinning, schrijft Chris Colijn.

Ondertekening van grondstoffendeal door Amerikaanse minister van Financiën Scott Bessent en Oekraïense minister van Financiën Joelia Svyrydenko. Foto: Yulia Svyrydenko / ANP / AFP

Toen de Oekraïense minister van Financiën Joelia Svyrydenko in het vliegtuig zat naar Washington, leek het nog even alsof de deal weer zou klappen. Ze had een mandaat om het hoofddocument van de grondstoffendeal te ondertekenen, maar haar Amerikaanse counterpart Scott Bessent wilde dat er drie verschillende documenten zouden worden ondertekend. De Verenigde Staten waren tot op het laatste moment argwanend dat Oekraïne de deal nog wilde aanpassen, terwijl Oekraïne stelde dat het niet alle documenten kon ondertekenen omdat het daarvoor eerst toestemming moest krijgen van het parlement. Het getuigt niet van veel wederzijds vertrouwen tussen de twee landen die hiermee een ‘strategisch partnerschap’ hebben gesloten.

Uiteindelijk is Oekraïne als onbetwiste winnaar uit deze onderhandelingen gekomen, en dat is een flinke prestatie voor een land dat volgens Donald Trump ‘geen kaarten heeft om mee te spelen’.

Wat staat er in deze deal?

De overeenkomst gaat in de eerste plaats over het opzetten van een gezamenlijk investeringsfonds, het ‘United States-Ukraine Reconstruction Investment Fund’. Zoals de naam suggereert is het uitgangspunt het ondersteunen van de wederopbouw van Oekraïne met investeringen van Amerikaanse bedrijven. Het document ‘versterkt het strategische partnerschap tussen de partijen voor de wederopbouw en modernisering van Oekraïne op de lange termijn’.

Beide partijen zijn voornemens om in het fonds te investeren. In het hoofddocument wordt niet expliciet vermeld dat de landen evenveel moeten inleggen, maar volgens de Oekraïense premier Denys Sjmyhal is dat wel het geval. De inleg van Oekraïne zal met name bestaan uit de opbrengst van de verkoop van vergunningen aan bedrijven die grondstoffen willen delven. Van die opbrengst wordt de helft in het investeringsfonds gestoken. Amerika vult het fonds met de levering van militaire hulp.

Naar verwachting wordt het geld in het fonds gebruikt om onder gunstige voorwaarden leningen te verstrekken aan bedrijven die grondstoffen willen winnen in Oekraïne. Het fonds helpt bij het opzetten van nieuwe projecten, en verwacht na verloop van tijd ook winst te halen uit deze leningen.

De overeenkomst dekt alleen nieuwe grondstofprojecten in Oekraïne, en gaat niet over lopende projecten. De deal is bedoeld om investeringen in onder andere titanium, lithium, uranium, olie en gas te stimuleren.

Is dit alsnog een wurgcontract?

Eerdere versies van de grondstoffendeal leken Oekraïne te dwingen tot een wurgcontract. Het werd ‘afpersing’ en ‘koloniale uitbuiting’ genoemd, zoals beschreven in een recent artikel op Platform RAAM. Donald Trump wilde in eerste instantie 500 miljard dollar aan Oekraïense grondstoffen ontvangen als terugbetaling voor militaire steun die onder Amerikaanse president Joe Biden werd beloofd en geleverd. Kyiv zou daar bijna niets voor terugkrijgen, behalve de vage belofte dat een Amerikaans economisch belang bijdraagt aan de veiligheid van Oekraïne op de lange termijn.

De toon van deze overeenkomst is geheel anders. Zo wordt het fonds nu gelijkwaardig beheerd door de twee landen, waar de Amerikanen in eerdere versies een beslissende stem wilden hebben in besluiten over het fonds. Over een terugbetaling is in het document niets te vinden, en dat is misschien wel de grootste winst voor Oekraïne. De Oekraïense onderhandelaars hebben hun land in feite 500 miljard dollar bespaard ten opzichte van het originele voorstel. Daarnaast behoudt Oekraïne de controle over zijn eigen grondstoffen, en bepaalt het welke mijnbouwvergunningen worden verstrekt. Het krijgt zelfs iets terug van de Verenigde Staten: de hoop op militaire steun. Dat was een maand geleden nog ondenkbaar.

De toon van deze overeenkomst is geheel anders

De uiteindelijke deal lijkt meer op een gelijkwaardig economisch partnerschap dan op een wurgcontract. Amerika krijgt voorrang bij de aankoop van belangrijke grondstoffen, en idealiter krijgen zowel de Amerikaanse als Oekraïense economieën een impuls van deze handelsbetrekkingen.

‘Beide partijen hebben hier de kans om echt te winnen’, zei de Amerikaanse minister van Financiën Scott Bessent. ‘Het Amerikaanse volk verdient geen geld als de Oekraïners niet profiteren. Dus nu zitten we economisch volledig op één lijn. En nogmaals, ik denk dat dit een sterk signaal is aan het Russische leiderschap, en het geeft president Trump de mogelijkheid om nu op een nog sterkere basis met Rusland te onderhandelen.’

De in Oekraïne bekende columnist en investeerder Serhi Foersa benadrukt in zijn column voor nieuwssite NV dat Trump vooral een succesje wilde boeken. Daar lijkt Oekraïne slim van te profiteren. ‘Het is goed dat Trump nu een stuk papier heeft waarmee hij kan bewijzen dat hij een geweldige onderhandelaar is’, schrijft Foersa. ‘Trump wilde een stuk papier, zijn trawanten wilden hem gelukkig maken. Om ervoor te zorgen dat hij uiteindelijk bekend zal staan als de beste onderhandelaar in de geschiedenis. En ergens in Kyiv zullen Taras Kachka [onderminister voor economische ontwikkeling, handel en landbouw, red.] en andere Oekraïense onderhandelaars stilletjes glimlachen. Dat ze erin zijn geslaagd om Trumps krankzinnig arrogante voorstel om te zetten in een acceptabele deal. Een deal die niet belastend is voor Oekraïne, die niet vernederend is voor de Oekraïners, en ook de Europese integratie niet belemmert.’

Die mening wordt in Oekraïne vrij breed gedeeld, al is de relatie met Amerika inmiddels dermate beschadigd dat men niet teveel hoop wil vestigen op Washington. Volgens een nieuwe peiling van het Kyiv Internationaal Instituut voor Sociologie (KIIS) verwacht 47 procent van de Oekraïners dat de deal een positieve impact zal hebben op het land. ‘Slechts’ 22 procent verwacht negatieve gevolgen.

Waarom deze draai?

Waarom Amerika zo veel water bij de wijn heeft gedaan, blijft gissen. De belangrijkste reden lijkt te zijn dat Oekraïne hard heeft onderhandeld en niet heeft toegegeven aan de Amerikaanse eisen. Het voorstel van eind maart was zo nadelig voor Kyiv dat de Oekraïners beter helemaal geen overeenkomst hadden kunnen sluiten.

Mogelijk speelde ook de ontmoeting tussen Zelensky en Trump in Vaticaanstad een belangrijke rol, want na dat gesprek leek Trumps opstelling richting Oekraïne veel milder te worden. De Amerikaanse president schreef op sociale media dat hij de druk op Poetin wil opvoeren, omdat dat de Russen anders een loopje met hem nemen.

'Trump kan zichzelf in één zin tegenspreken'

‘De vraag is of het echt gaat om een verandering in retoriek, en of het een permanente verandering is’, zegt de Oekraïense politicoloog Oleksandr Motyl van Rutgers University in de VS. ‘We weten hoe Trump te werk gaat, hij kan zichzelf in één zin tegenspreken. En de tweede vraag is of deze retoriek het beleid verandert. Want het is allemaal heel mooi, de symboliek van hun ontmoeting in het Vaticaan. Maar wat gebeurt er daarna? Dat moeten we nog zien.’

Een positief teken is volgens Motyl dat de invloedrijke Republikeinse senator Lindsey Graham voorstander is van ‘bottenbrekende sancties’ tegen Rusland als Poetin niet bereid is om serieus mee te werken aan een vredesdeal. ‘Juist de Republikeinen steunen dit voorstel’, zegt Motyl.

Maar staat er iets in de grondstoffendeal over veiligheidsgaranties?

De grondstoffendeal is voor Oekraïne niet alleen maar positief. Zelensky wilde de deal in eerste instantie gebruiken om veiligheidsgaranties te bemachtigen, maar die droom bleek al vroeg in het onderhandelingsproces onhaalbaar. In het document staat wel dat Oekraïne en de Verenigde Staten uit zijn op ‘strategische afstemming op de lange termijn’, dus het bindt de landen verder aan elkaar.

‘Zijn er veiligheidsgaranties in deze overeenkomst? Nee’, is ook voor Foersa duidelijk. ‘Maar die werden ook niet verwacht. En natuurlijk geloven we niet in de beweringen van de Amerikaanse minister van Financiën dat deze overeenkomst een soort signaal aan Poetin is, of dat het op zichzelf een veiligheidsgarantie is. Natuurlijk niet. Maar aan de andere kant, hoe meer Amerikaanse investeerders er in Oekraïne zijn, hoe meer lobby we in de toekomst in Washington zullen hebben. En dat kan geen kwaad. Net zoals de Oekraïense economie zal profiteren van Amerikaanse investeringen.’

'Veiligheidsgaranties werden ook niet verwacht'

Wel is afgesproken dat nieuwe wapenleveringen worden gezien als een Amerikaanse inleg in het fonds. Kort na het sluiten van de grondstoffendeal besloot de regering-Trump voor het eerst dat het een kleine wapenlevering naar Oekraïne wilde sturen, ter waarde van 44 miljoen euro. Het is een klein pakket vergeleken met de 64 miljard euro die de afgelopen drie jaar onder Joe Biden is geleverd, maar alleen al het feit dat er nu een nieuwe levering wordt beloofd is voor Oekraïne een zeer positief teken.

Naast de beloofde levering van 50 miljoen dollar aan militaire steun is bekend dat de Verenigde Staten een hoognodig Patriot-systeem naar Oekraïne sturen dat nu nog in Israel staat. Het moet eerst nog wel worden opgeknapt. Het Patriot-systeem wordt gezien als het beste middel dat Oekraïne heeft om zichzelf te beschermen tegen Russische ballistische raketten, die op hoge snelheid richting hun doel vliegen.

Wat betekent het voor de economieën?

Met deze deal hoopt Oekraïne op grote schaal Amerikaanse investeerders binnen te halen. De gedachte is dat ze technologie en westerse bedrijfspraktijken met zich meebrengen, en banen creëeren in beide landen. Veel grote bedrijven in de Oekraïense mijnbouwindustrie zijn namelijk geprivatiseerde staatsbedrijven uit de Sovjettijd. Ze hebben zich de afgelopen jaren vooral gericht op de voortzetting en modernisering van lopende projecten, en veel minder op de opening van nieuwe delvingen.

Amerika krijgt toegang tot belangrijke grondstoffen, en Washington wordt zo ook minder afhankelijk van China. ‘China domineert de verwerking van veel kritieke mineralen en beheerst een aanzienlijk deel van de wereldcapaciteit’, vertelt Ksenia Orintsjak, directeur van de Nationale Vereniging van Mijnindustrie, in gesprek met nieuwssite Liviy Bereh. Op papier is het dus een win-win.

Oekraïne heeft onder andere een grote voorraad mangaan, titanium en grafiet. ‘Tussen de 80 en 100 procent van de Amerikaanse vraag naar elk van deze mineralen is momenteel afkomstig van buitenlandse import’, schrijft geoloog Scott Montgomery van de Universiteit van Washington.

‘Geologen hebben in Oekraïne ook potentieel aanzienlijke hoeveelheden van drie andere soorten kritieke mineralen geïdentificeerd die belangrijk zijn voor energie, militaire en andere toepassingen: lithium, zeldzame aardmetalen en scandium’, gaat Montgomery verder. ‘Het is duidelijk dat Oekraïne over waardevolle grondstoffen beschikt. De winning ervan vereist echter wegen en spoorwegen voor toegang, infrastructuur zoals elektriciteit en mijnbouw- en verwerkingstechnologie, investeringen, technische expertise, milieuoverwegingen en bovenal de beëindiging van militaire conflicten.’

Overzicht van voorraden Oekraïense aardmetalen. Foto: Ukrainian Geological Survey

Een snel resultaat kan Amerika daarom niet verwachten, zegt ook Ksenia Orintsjak. Ze legt uit dat het nog 10 tot 15 jaar kan duren voordat Oekraïne op zo’n substantiële schaal grondstoffen kan delven. De komende 5 jaar komt er vooral geologisch onderzoek, vervolgens moet de infrastructuur worden opgebouwd om alle grondstoffen te delven. Over een jaar of tien wordt er pas voor het eerst op grotere schaal gedolven, en het kan tot wel 30 jaar duren voordat de investeringen zijn terugverdiend en de delvingsoperaties winstgevend zijn.

Ook Andri Brodsky, hoofd van het Oekraïense mijnbouwbedrijf Velta, plaatst vraagtekens bij de aantrekkelijkheid van Oekraïense grondstoffen. ‘Materialen als lithium en uranium zijn in Oekraïne niet concurrerend. Ze liggen heel diep, terwijl ze op andere plekken en in andere landen bijna aan de oppervlakte liggen en in grotere concentraties voorkomen. Goede voorbeelden zijn Kazachstan, Australië en Canada. Daar bevinden deze elementen zich bijna aan de oppervlakte. Om ze in ons land te kunnen delven, moeten we mijnen bouwen, en die zijn behoorlijk diep.’

In de VS klinkt er ook bezorgdheid over het rendement uit Oekraïne. Zo schrijft The Washington Post dat het nog lang duurt voordat de VS kan leunen op grondstoffen uit Oekraïne in plaats van uit China. De krant twijfelt net als Brodsky aan het rendement: ‘De winstmarges op mijnen zijn extreem klein, en investeerders zoeken naar plaatsen waar de veiligheids- en politieke risico's laag zijn en de locaties van specifieke metalen grondig in kaart zijn gebracht.’

In de VS klinkt er ook bezorgdheid over het rendement uit Oekraïne

Het Amerikaanse vakblad Mining Journal schreef in februari zelfs over ‘Ukraine’s Potemkin Minerals’. 'Er zijn slechts twee problemen met het voorstel: Oekraïne produceert geen zeldzame aardmetalen en zal dat waarschijnlijk ook nooit doen; en zelfs als dat wel het geval zou zijn, zou het voordeel voor de VS marginaal zijn.’ De deal wordt in Amerika dus verkocht als een succes, maar er zijn grote twijfels of dit ook daadwerkelijk zo zal uitpakken.

Ratificatie

Het Oekraïense parlement moet deze deal nog ratificeren. Dat moet nog deze week gebeuren, enerzijds om de deal zo snel mogelijk af te wikkelen en anderzijds om juist rondom 9 mei - Overwinningsdag in Rusland - een signaal af te geven aan Poetin: Amerika staat nog altijd aan de kant van Oekraïne. Hoeveel die woorden waard zijn voor het slagveld en tijdens vredesonderhandelingen, blijft nog afwachten. Maar deze grondstoffendeal is voor Oekraïne een belangrijk stapje in de juiste richting.