De Verenigde Staten hebben een nieuw voorstel gedaan voor een grondstoffendeal met Oekraïne. Al maandenlang praten de twee landen over een gezamenlijk fonds waarbij de opbrengsten van Oekraïense grondstoffen bijdragen aan zowel de Oekraïense als Amerikaanse economieën. Maar het voorstel dat nu op tafel ligt is vooral een manier om Oekraïne met eindeloze schulden op te zadelen.
Grafietmijn in de Oekraïense regio Kirovohrad. Foto: Arsen Dzodzaiev / ANP / EPA
Toen president Zelensky afgelopen najaar een ‘overwinningsplan’ presenteerde, stond daar een opvallend punt in: de bondgenoten van Oekraïne kunnen meeprofiteren van de Oekraïense bodemschatten. Het punt was duidelijk bedoeld voor Donald Trump. De gedachte was vrij simpel: als Amerika meer militaire steun levert, dan kan Oekraïne daar iets tegenoverstellen. Het zou de Amerikanen moeten overtuigen om de militaire steun voort te zetten – een halve veiligheidsgarantie.
Wat stond er in de eerste versie van de overeenkomst?
Op 28 februari reisde Zelensky af naar Washington om een raamovereenkomst voor een grondstoffendeal te ondertekenen met president Trump. In het akkoord stond dat Oekraïne geld zou steken in een gezamenlijk fonds met de Verenigde Staten. De opbrengst van grondstoffen zou via dat fonds worden geherinvesteerd in de wederopbouw van Oekraïne, was de gedachte. In de raamovereenkomst waren veel details nog niet ingevuld. In de tekst van het document stond bijvoorbeeld niet dat de Verenigde Staten hier flink van zouden profiteren.
De deal werd niet ondertekend. Zelensky’s bezoek aan het Witte Huis verliep dramatisch, toen de presidenten voor het oog van de hele wereld ruzie kregen. Zelensky reisde onverrichter zake naar huis, en sindsdien hebben de Amerikanen gewerkt aan een nieuw voorstel voor een grondstoffendeal. In deze nieuwe versie heeft alleen Amerika baat bij de overeenkomst.
Wat houdt deze nieuwe grondstoffendeal in?
Volgens het nieuwe voorstel moet Oekraïne net zoveel geld in het fonds steken totdat Oekraïne zijn ‘schuld’ bij Amerika heeft vereffend, voor alle steun die de Verenigde Staten sinds februari 2022 hebben geleverd. Van alle winst die Oekraïense bedrijven en de overheid maken op de verkoop van onder andere olie, gas, lithium en titanium moet 50 procent naar het fonds gaan. Het voorstel gaat over zowat alle bodemschatten die Oekraïne rijk is, met uitzondering van landbouwgrond, de ‘zwarte aarde’.
De Amerikaanse overheid maakt aanspraak op het geld totdat de rekening naar mening van het Witte Huis vereffend is. Hoe groot die rekening precies is, is niet bekend. De regering van Trump stelt dat de VS voor ruim 300 miljard dollar aan steun hebben geleverd, onder president Joe Biden. Het daadwerkelijke bedrag ligt rond de 120 miljard dollar, zeggen onderzoekers van het Kiel Instituut.
‘De één noemt dit afpersing, de ander ziet het als een vorm van koloniale uitbuiting’, schrijft Timothy Ash van Chatham House in een opiniestuk voor The Kyiv Independent. ‘De VS willen in wezen worden terugbetaald voor hun bijdragen aan de verdediging van Oekraïne, schijnbaar voordat Oekraïne voordelen ontvangt.’
'Het kan nog wel 10 tot 20 jaar duren voordat Oekraïne serieus geld kan gaan verdienen aan zeldzame aardmetalen'
Over de openstaande schuld wordt een jaarlijkse rente van 4 procent berekend. Oekraïne moet dus steeds meer inleggen om de rekening te vereffenen. De rente is van groot belang: de oorlog is nog niet voorbij, en dus kan Oekraïne niet op volle kracht grondstoffen delven of infrastructuurprojecten opzetten. Veel van de zeldzame aardmetalen worden nog niet of nauwelijks gedolven, en het kan nog jaren duren voordat Oekraïne zo ver is. ‘Als we het bijvoorbeeld hebben over titanium of lithium, dan vereist iedere vindplaats een eigen aanpak’, zegt Ksenia Oryntsjak, directeur van de Nationale Vereniging van de Mijnbouwsector in Oekraïne, in gesprek met nieuwssite Liviy Bereh. Ze legt uit dat het zelfs 10 tot 20 jaar kan duren voordat Oekraïne serieus geld kan gaan verdienen aan zeldzame aardmetalen. Tegen die tijd is de rente op de ‘schuld’ aan Amerika gigantisch.
De nieuwe deal van Amerika omvat ook grote infrastructuurprojecten. Van alle winst die de Oekraïense overheid overhoudt aan de aanleg van (spoor)wegen, havens en mijnen gaat bijvoorbeeld de helft naar het fonds. Over (kern)energiecentrales is niets in de overeenkomst opgenomen, al heeft Donald Trump in de afgelopen weken ook aangegeven dat hij Oekraïense centrales onder Amerikaans beheer of zelfs in Amerikaans eigendom wil brengen.
Naast de inleg van geld in het fonds zou de overeenkomst ook zorgen voor een zogeheten ‘right of first offer’: de Amerikaanse overheid en bedrijven mogen als eerste bepalen of ze grondstoffen willen kopen of willen meewerken aan de uitvoering van grote infrastructurele projecten. Pas als duidelijk is dat de Verenigde Staten niet geïnteresseerd zijn in een project, mag Oekraïne de grondstoffen elders verkopen, bijvoorbeeld aan EU-lidstaten. In principe betekent het dat alle lucratieve contracten naar de VS gaan, en dat Oekraïne als investeringsplek niet interessant is voor Europa.
Volgens het voorstel moet Oekraïne ook proberen om zo min mogelijk kritieke aardmetalen te verkopen aan landen die de Verenigde Staten zien als strategische concurrenten. Vandaag de dag zal de clausule voornamelijk gevolgen hebben voor eventuele handel met China, maar het is zeker niet ondenkbaar dat ook de Europese Unie op enig moment wordt gezien als ‘strategische concurrent’.
Het fonds wordt bestuurd door een raad met 3 Amerikanen en 2 Oekraïners. De samenstelling zorgt ervoor dat Oekraïne geen besluiten mag nemen over het geld in het fonds zonder Amerikaanse steun. Hoe het geld precies gebruikt zal worden nadat Oekraïne haar schuld aan de Verenigde Staten heeft afgelost, is niet duidelijk.
In de overeenkomst staat geen einddatum, en geen maximumbedrag dat beide landen moeten inleggen. Er staat ook niet in waar het Amerikaanse geld vandaan zou moeten komen – direct van de Amerikaanse overheid, of ook van het bedrijfsleven, zoals bij Oekraïense bedrijven het geval is?
Door al deze onduidelijkheden lijkt de deal in de eerste plaats bedoeld om Oekraïne op te zadelen met een hoge schuld, en lijkt het de bedoeling op termijn een fonds ‘voor Oekraïne’ te creëren waar Oekraïne geen zeggenschap over heeft en niet van profiteert.
Wat krijgt Oekraïne hier voor terug?
Oekraïne lijkt voorlopig niks terug te krijgen voor het afstaan van zijn grondstoffen. De deal die Washington voorstelt is een vorm van terugbetaling voor geleverde steun, en een manier om Oekraïense grondstoffen te gebruiken als goedkope impuls aan de Amerikaanse economie. Er staan geen beloftes in over militaire of zelfs politieke steun.
Zelensky hamerde de afgelopen maanden steeds op het belang van veiligheidsgaranties, maar in het huidige voorstel ontbreken die volledig. In plaats van harde beloftes is het idee dat Amerika sneller geneigd is om Oekraïne te hulp te schieten als er grote economische belangen meespelen. Of dat idee in de praktijk standhoudt, moet nog maar blijken.
Donald Trump deed deze week een opvallende uitspraak over veiligheidsgaranties voor Oekraïne, door te suggereren dat Oekraïne een NAVO-lidmaatschap wil in ruil voor de grondstoffendeal. ‘Hij [Zelensky] wil lid worden van de NAVO. Nou, hij zou nooit lid worden van de NAVO. Dat begrijpt hij. Dus als hij de deal wil heronderhandelen, dan heeft hij grote problemen.’ Kyiv ontkent dat het een NAVO-lidmaatschap bij de deal wil betrekken. ‘NAVO-lidmaatschap is geen onderdeel van deze deal, dat was het nooit’, zei Zelensky op dinsdagavond.
Hoe reageert Oekraïne op de deal?
Oekraïne heeft gevraagd om wijzigingen in het voorstel, met name om te zorgen dat er meer Amerikaanse investeringen naar Oekraïne komen. Zelensky zei onlangs dat de tekst van het nieuwe akkoord ‘geheel anders’ was dan de originele raamovereenkomst. Daarnaast liet hij weten dat Oekraïne niet akkoord kan gaan met een deal die een toekomstig EU-lidmaatschap in de weg zit. De miljarden aan hulp die Oekraïne de afgelopen jaren ontving waren nooit bedoeld als lening, zei Zelensky ook. Oekraïne wil in principe graag een akkoord bereiken met de Amerikanen. Maar vooralsnog is er geen overeenstemming.
‘Ik bevestig dat we zijn begonnen met overleggen met de Verenigde Staten over de tekst van de overeenkomst. Oekraïne is vastbesloten om een akkoord te sluiten dat de belangen van beide landen zou behartigen’, zei de Oekraïense buitenlandminister Andri Sybiha deze week. De Amerikanen willen dat Oekraïne bij het kruisje tekent, zo snel mogelijk en met zo min mogelijk aanpassingen aan de deal. Dat viel op te maken uit de woorden van Trump afgelopen zondag, toen hij zei dat hij denkt dat Oekraïne ‘probeert om zich terug te trekken’ uit de deal. Als Kyiv niet akkoord gaat, kan het volgens Trump zoals gezegd ‘grote problemen’ verwachten.
Wat betekent de deal voor de Oekraïense economie?
Het Amerikaanse voorstel lijkt rampzalige gevolgen te kunnen hebben voor de Oekraïense economie. Mocht er op enig moment een vredesakkoord of duurzaam staakt-het-vuren komen, dan wil het land zo snel mogelijk beginnen met economisch herstel. Zowel de winning van kostbare grondstoffen als de grootschalige vernieuwing en reparatie van infrastructuur zullen daar een belangrijke rol in spelen. Oekraïne hoopt op grootschalige buitenlandse investeringen, maar hoopt ook dat het eigen bedrijfsleven kan profiteren en groeien.
Met deze grondstoffendeal kan die wederopbouw een stuk ingewikkelder worden. Grondstoffen zouden op grote schaal en mogelijk ook voor lage prijzen aan de Verenigde Staten worden verkocht, terwijl Amerikaanse bedrijven het meeste geld verdienen aan de bouw en het herstel van infrastructuur.
Het risico op een zogeheten ‘debt trap’ lijkt groot: het land zou in een eindeloze schuld kunnen worden geduwd, waardoor de economische groei sterk wordt geremd en de politieke invloed van de schuldeiser erg groot is. In het verleden hebben de Verenigde Staten kritiek gehad op China omdat de Chinese overheid doet aan ‘debt trapping’ in Afrikaanse en Aziatische landen – Sri Lanka, Pakistan en Zambia zijn voorbeelden.
Welke gevolgen kan de deal verder hebben?
Kyiv maakt zich zorgen dat het verdrag negatieve gevolgen kan hebben voor een toekomstig EU-lidmaatschap. ‘De grondwet van Oekraïne maakt duidelijk dat onze koers in de richting van de EU is’, zegt Zelensky. ‘Niets dat de toetreding van Oekraïne tot de EU in gevaar kan brengen, kan worden aanvaard.’
Oekraïne heeft niet uitgebreid uitgelegd waar het precies bezorgd om is, maar een aantal zaken ligt voor de hand: Oekraïne wil aantrekkelijk zijn voor Europese investeerders, en wil een economisch aantrekkelijke lidstaat zijn. Dat wordt het onder deze deal veel minder. Daarnaast moeten EU-landen voldoen aan EU-normen, bijvoorbeeld als het gaat om de aanleg van infrastructuur en de winning van grondstoffen. Projecten moeten zodanig plaatsvinden dat de gevolgen voor ecologie en de volksgezondheid niet al te schadelijk zijn. In hoeverre Oekraïne daar controle over heeft of houdt, en in hoeverre Amerikaanse bedrijven bereid zijn om zich te houden aan Europese maatstaven, is onduidelijk.
Niet iedereen is pessimistisch. Andri Kobolev, de voormalige voorzitter van de raad van bestuur van staatsenergiebedrijf Naftogaz, schrijft in een column voor nieuwssite NV dat de deal juist een kans is voor Oekraïne om Amerikaanse investeerders binnen te halen en de Oekraïense bodemschatten te gaan delven. 'Gedurende de hele periode van onafhankelijkheid is Oekraïne in dit opzicht achtergebleven, juist door het ontbreken van een dergelijk partnerschap. Nu hebben we de kans om het te creëren', schrijft hij. 'En als ze de helft van alle inkomsten uit de toekomstige exploitatie willen, dan is het nog steeds een gunstige deal voor Oekraïne.'
En nu?
De deal laat zien dat de Verenigde Staten onder Trump niet naar de Russische oorlog tegen Oekraïne kijken als een strijd om het zelfbeschikkingsrecht van Oekraïne, of als een strijd voor de democratische waarden en vrijheid waar Amerika in het verleden zo veel waarde aan hechtte. In plaats daarvan kijkt het Witte Huis naar Oekraïne als een mogelijkheid om geld te verdienen en invloed uit te oefenen. Het voorstel dat nu op tafel ligt, is een wurgcontract.
Het is allerminst zeker dat Zelensky het akkoord gaat ondertekenen, zegt analist Oleh Posternak op Oekraïense televisie. 'Als deze overeenkomst niet de belangen van het Oekraïense volk dient, zal ze niet worden ondertekend, kan ze niet worden geratificeerd door de Verchovna Rada (het parlement) van Oekraïne en is ze niet in overeenstemming met de grondwet.'
Als de deal wél wordt ondertekend, moet Oekraïne in feite terugbetalingen doen aan zijn grootste bondgenoot, voor steun die niet in de vorm van een lening kwam, en in een oorlog die het niet zelf is begonnen. Rusland gaat daarentegen vrijuit. Donald Trump stelt wel dat hij bereid is om zware sancties op te leggen aan de Russische olie-industrie als het land niet meewerkt aan vredesonderhandelingen, maar tot nu toe is er nog niets te merken geweest van enige Amerikaanse druk op Moskou.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
