Een maand vol bilaterale bijeenkomsten in Moskou en Saoedi-Arabië heeft niet tot een tijdelijke wapenstilstand geleid. En dus verwaterden de ‘technische’ besprekingen tot een voorstel voor een staakt-het-vuren op de Zwarte Zee. De Russen zijn daar dankzij succesvolle Oekraïense aanvallen militair al zo goed als uitgespeeld. Volgens Laura Starink halen zij daarom het meeste voordeel uit een dergelijk bestand.

Twee mannen kijken uit over de Zwarte Zee bij de Oekraïense havenstad Odesa, 19 maart 2025. Links het door Russische aanvallen gehavende hotel 'Odesa'. Foto: Oleksandr Gimanov / ANP / AFP 

Na de scandaleuze aftrap van Trumps vredesbesprekingen in de Oval Office op 28 februari, toen president Zelensky publiekelijk werd vernederd, is een maand vol bilaterale bijeenkomsten in Moskou en Saoedi-Arabië verstreken. Twee intieme telefoongesprekken van Trump met Poetin, een bezoek van de Amerikaanse afgezant Steve Witkoff aan Moskou (‘Putin is not a bad guy’) en ‘technische onderhandelingen’ in Riyad maakten Poetin overmoedig. Territoriale concessies leken bespreekbaar en de bal leek zijn kant op te rollen. 

Maar het heeft er alle schijn van dat de onderhandelingen reeds in het slop zijn geraakt. Zelfs Trump begint tekenen van ongeduld te vertonen. Naar aanleiding van Poetins suggestie om in Oekraïne een overgangsregering onder auspiciën van de VN in te stellen zei Trump op 30 maart tegen NBC News dat hij ‘erg kwaad’ en ‘pissed off’ was en dat dat commentaar ‘niet in de juiste richting ging’. Poetin doet er alles aan om in Kyiv een regime change te bewerkstelligen.

‘Als Rusland en ik geen deal kunnen sluiten om het bloedvergieten in Oekraïne te stoppen, en als ik denk dat dat Ruslands schuld is – wat het mogelijk niet is – dan ga ik secundaire tarieven heffen op olie, op alle olie uit Rusland.’ Uiteraard voegde Trump eraan toe dat hij een prima verhouding met Poetin heeft. De gesprekken worden deze week voortgezet.

Trumps uitval kan veroorzaakt zijn door het onverwachte bezoek van de Finse president Alexander Stubb aan Mar-a-Lago, afgelopen weekeinde. Tijdens een partijtje golf vertelde Stubb de Amerikaanse president dat Poetin 'niet te vertrouwen is'. Stubb raadde Trump aan een duidelijke datum voor een akkoord vast te leggen (20 april) en legde hem uit dat vertragingstactieken standaard Russische praktijk zijn: 'Je onderhandelt iets uit en dan verander je gewoon de voorwaarden'.  De Finnen zijn in hun winteroorlog tegen Rusland de Oekraïners voorgegaan en zijn dus bij uitstek ervaringsdeskundigen.

Symbolisch staakt-het-vuren

Trumps eerste doel bij het begin van de onderhandelingen was een symbolisch gebaar van goede wil: een wapenstilstand van 30 dagen om de weg vrij te maken voor echte vredesbesprekingen. Dat bestand kwam er niet, en evenmin is het gelukt tot overeenstemming te komen over een moratorium op aanvallen op energie-infrastructuur. Beide partijen beschuldigen elkaar van het voortzetten van de bombardementen.

En dus verwaterden de ‘technische’ besprekingen in Riyad op 25 maart tot een voorstel voor een onvoorwaardelijk staakt-het-vuren op de Zwarte Zee. Maar ook hierover lopen de verslagen van het Witte Huis en het Kremlin uiteen.

Het Witte Huis belooft garanties op veilige navigatie en maatregelen om Ruslands export van landbouwproducten en kunstmest te bevorderen. In een cryptische bijzin wordt gesproken over herstel van de toegang tot havens ‘en betaalsystemen’ voor deze transacties, maar in het Amerikaanse communiqué van de (afzonderlijke) onderhandelingen met Oekraïne worden die ‘betaalsystemen’ niet genoemd. 

Het Russische verslag noemt echter man en paard: Moskou wil het bestand pas laten ingaan wanneer de Russische landbouwbank Rosselchozbank via SWIFT weer is aangesloten op het internationale betalingsverkeer. Vrij vertaald is dit het opheffen van sancties en een poging om te testen of Trump bereid is Ruslands isolement te doorbreken. 

Helaas voor Trump staat het hoofdkantoor van SWIFT in Brussel en Europa en Oekraïne wezen die extra Russische voorwaarden direct van de hand. Over opheffing van sancties kan volgens de Franse president Macron pas gesproken worden als Rusland de oorlog staakt. Trump gaf toe dat de Russen mogelijk ‘aan het tijdrekken zijn’.

Rusland en de Zwarte Zee

Wat is intussen het doel van zo’n beperkt bestand op de Zwarte Zee en wie spint er het meeste garen bij?

De Zwarte Zee is voor Rusland altijd van strategisch belang geweest. Het Russische imperium en de Sovjet-Unie zijn al hun hele geschiedenis lang geobsedeerd door het feit dat het grootste land ter wereld zo weinig ijsvrije havens bezat.

In maart 2014 was dit een van Poetins belangrijkste argumenten voor de annexatie van de Krim: Oekraïnes koerswending naar Europa zou het voortbestaan van de roemruchte Zwarte Zeevloot in de havenstad Sevastopol bedreigen. En daarmee de onbelemmerde doorgang van de Zwarte Zee. 

De Russische Zwarte Zeevloot in Sevastopol

Na de Russisch-Turkse Krimoorlogen liet graaf Grigori Potjomkin, de minnaar van tsarina Catharina de Grote, op de veroverde Krim de Russische havenstad Sevastopol bouwen. Potjomkin werd de eerste gouverneur van de Krim. Sevastopol werd in 1783 de militaire basis van de door hem opgerichte Zwarte Zeevloot. Potjomkin werd in het Oekraïense Cherson begraven. In 2022, toen Cherson korte tijd bezet was door de Russen, werden zijn stoffelijke resten opgegraven en naar Moskou gebracht.

Na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 verdeelden Rusland en Oekraïne de vloot in 1997. De Russen kregen de beste 80% en het resterende roest was voor Oekraïne. Rusland sloot een twintigjarig leasecontract met Kyiv voor verblijf van de vloot in Sevastopol (tot 2017), met automatische verlenging van 5 jaar. Rusland betaalde daar jaarlijks $97 miljoen voor, deels verrekend met gascontracten.  

Dat de Krim mogelijk ooit NAVO-grondgebied zou kunnen worden en Sevastopol een thuishaven voor de NAVO, was voor Rusland dan ook een onverdraaglijke gedachte. Nu stond NAVO-lidmaatschap in 2014 voor Oekraïne totaal niet op de agenda: de meeste Oekraïeners waren daartegen. Sinds de Russische invasie van 2022 zijn de Oekraïners radicaal om: de overgrote meerderheid van de bevolking ziet de NAVO nu als enige garantie op overleving voor Oekraïne.

Bent u voor of tegen de toetreding van Oekraïne tot de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO)?

Publieke opinie over toetreding van Oekraïne tot de NAVO, 2014-2023. Bron: statista.com 

Direct na de invasie van 24 februari 2022 kondigde Rusland in de Zwarte Zee een blokkade af voor scheepstransporten. Oekraïense schepen werden beschoten. Dat was voor Oekraïne een groot probleem: de graanexport van de graanschuur van Europa kwam praktisch stil te liggen. Dat dreigde wereldwijd tot voedseltekorten te leiden.

Graaninitiatief

Bemiddeling van Turkije en de VN leidde tot het Zwarte Zee Graan Initiatief, dat bedoeld was om graanexporten van zowel Oekraïne als Rusland doorgang te doen vinden om hongersnood en inflatie te voorkomen. Rusland gebruikte de oostelijke route via de Zee van Azov en Oekraïnes graan verliet de haven van Odesa. Maar in juli 2023 weigerde Rusland voor verlenging te tekenen. 

Dat heeft alles te maken met een spectaculaire ontwikkeling in de Zwarte Zee. In 2022/23 slaagde Oekraïne erin een verbluffende ommekeer in de Zwarte Zee te bewerkstelligen, waar je de Russische televisie nooit over zult horen berichten. De Zwarte Zeevloot werd van de Krim verjaagd.

Al op 14 april 2022, twee maanden na de invasie, wisten de Oekraïners met een raketaanval de Moskva, het vlaggenschip van de Zwarte Zeevloot, tot zinken te brengen. ‘Russisch oorlogsschip, fuck you!’ werd een van de populairste memes van de oorlog. De New York Times meldde dit weekeinde dat president Biden destijds kwaad, verrast en in paniek was over de aanval op de Moskva. De Amerikaanse regering vreesde voor escalatie en was door de Oekraïners niet gewaarschuwd.

Billboard in Kyiv met de tekst 'Russisch oorlogsschip, fuck you!', n.a.v. het tot zinken brengen van de 'Moskva'. Foto: Genya Savilov / ANP / AFP

Volgens het Amerikaanse zakenblad Forbes heeft Oekraïne in totaal inmiddels 15 van de 36 Russische oorlogsschepen naar de bodem gejaagd of onklaar gemaakt. De meeste Russische schepen moesten zich schielijk terugtrekken in de Russische haven van Novorossiisk en de Zwarte Zee is voor de vloot goeddeels onbevaarbaar geworden. Dat is vooral te danken aan de ontwikkeling van goedkope Oekraïense zeedrones.

‘Russische marineofficieren moeten zich grote zorgen maken over de toekomst van de Zwarte Vloot. Oekraïne neemt de oorlogsschepen van de vloot sneller uit de roulatie dan Rusland ze kan bouwen of versterken met schepen van andere regionale vloten’, aldus Forbes.

‘Ondanks het feit dat Oekraïne zelf nauwelijks over een vloot beschikte, is het erin geslaagd ongeveer een derde van Poetins vloot tot zinken te brengen of zwaar te beschadigen, waardoor het merendeel van de overgebleven oorlogsschepen gedwongen moest worden teruggetrokken van de bezette Krim. De zeeoorlog verliep zo dramatisch voor Rusland dat het Britse ministerie van Defensie de Zwarte Zeevloot "functioneel inactief" verklaarde’, schreef Peter Dickinson voor de Atlantic Council op 6 augustus 2024.

Een ander spectaculair succes van de Oekraïners was een vernietigende aanval op het hoofdkwartier van de Zwarte Zeevloot in Sevastopol op 22 maart 2023.

Nadat de Russen militair uitgespeeld waren op de Zwarte Zee kon Oekraïne de graantransporten hervatten. Moskou is intussen niet in staat de verliezen aan te vullen, omdat Turkije Rusland op basis van het Verdrag van Montreux niet toestaat militaire schepen door de Bosporus te laten varen.

Vertragingstactiek

Na deze Oekraïense militaire overwinning is het de vraag wie het meeste baat heeft bij een wapenstilstand in de Zwarte Zee. Het lijkt erop dat alleen Rusland hier voordeel uit kan halen. Volgens de meeste Rusland-experts zijn de gesprekken over de Zwarte Zee puur een vertragingstactiek van Poetin, die geen baat heeft bij een echt staakt-het-vuren. Hij denkt in de oorlog het initiatief te hebben en wil sowieso doorvechten zolang de vier door Rusland geannexeerde provincies nog niet volledig zijn veroverd. De bombardementen op burgerdoelen zijn sinds de onderhandelingen alleen maar in hevigheid toegenomen. 

Daarnaast wil Poetin testen hoe ver hij bij Donald Trump kan gaan. ‘In Poetins logica’, schreef Alexandra Prokopenko voor Carnegie Politika, ‘heeft Trump zichzelf in de hoek geschilderd: het is de Amerikaanse president die een maand de tijd heeft om een staakt-het-vuren te bereiken of een zondebok te vinden voor zijn falen’. 

Dat de aanvullende eisen van Rusland in de Zwarte Zee goeddeels proefballonnetjes zijn, zegt Prokopenko, blijkt uit het feit dat de export van kunstmest en graan uit Rusland de facto al geen strobreed in de weg wordt gelegd. In 2023 exporteerde Rusland $15,3 miljard aan kunstmest en met 71 miljoen ton waren ook de graanexporten in 2024/25 ongekend hoog. 

Inmiddels heeft ook de Oekraïense minister van Defensie Roestem Oemerov een aanvullende voorwaarde gesteld: een zeebestand kan slechts ingaan als de Russen hun navigatie beperken tot het oosten van de Zwarte Zee. Koersen ze naar het westen en naar de Oekraïense havenstad Odesa, dan zullen de Oekraïners zich verdedigen.

De Russische onderhandelaar Grigori Karasin, die deelnam aan de onderhandelingen in Riyad, zei tegen tv-station Rossia-24 dat hij het hoogst onwaarschijnlijk acht dat er nog dit jaar tastbare resultaten zullen worden geboekt. 

Trump zelf is alweer een stap verder: na zijn uitval richting Poetin veegde hij een dag later Zelensky weer de mantel uit. De Oekraïense president is niet van plan de splinternieuwe variant van Trumps grondstoffendeal te ondertekenen. De nieuwe versie is zo neokoloniaal dat de Oekraïners daar onmogelijk mee in kunnen stemmen. Trump beloofde Zelensky 'big, big problems' als hij niet door de pomp gaat.