Tienduizenden Oekraïense kinderen zijn door de Russische autoriteiten ontvoerd naar Rusland en worden daar vastgehouden. Oekraïne doet er alles aan om ze terug te krijgen: eerst worden de kinderen opgespoord, en daarna begint een proces om ze terug te halen met behulp van internationale organisaties en mediators uit derde landen. Maar juist voor die opsporing komt geen geld meer van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken.
Een groepje Oekraïense kinderen keert terug uit Rusland op 22 maart 2023. Foto: Sergei Chuzavkov / ANP / AFP
‘Toen de oorlog begon was ik zestien en woonde ik in Cherson’, vertelt de inmiddels negentienjarige Vladyslav in een video van het Oekraïense overheidsprogramma Bring Kids Back. Cherson werd in de begindagen van de Russische invasie bezet, maar later in 2022 weer bevrijd door Oekraïne. Kort voordat Rusland zich terugtrok uit de stad werd Vladyslav meegenomen naar de Krim.
‘Op een ochtend klopten er drie onbekende mannen in Russische militaire uniformen op onze deur. Een van hen was gewapend. Ik deed de deur open. De mannen kwamen ons huis binnen, ze zeiden dat ik mijn spullen moest pakken en met hen mee moest gaan.’
Vladyslav werd meegenomen naar zomerkamp Droezjba (Vriendschap) op de Krim, net als een aantal van zijn klasgenoten. ‘We werden daar gedwongen om het Russische volkslied te zingen, en om elke ochtend de Russische vlag te hijsen.’ De familie van Vladyslav wist nergens vanaf, laat staan dat er toestemming werd gevraagd. De kinderen kregen te horen dat ze pas weer naar huis mochten als Cherson in Russische handen was.
'Ze zeiden dat ik mijn spullen moest pakken en met hen mee moest'
‘Ik leende stiekem een telefoon van een vriend, om mijn moeder te bellen. Ze nam niet op. Op een avond kwam een jongen naar me toe om te zeggen dat mijn moeder me probeerde terug te bellen. Ze zei dat ze een manier zou vinden om mij daar weg te krijgen.’ Het zou nog maanden duren voordat Vladyslavs moeder hem terugkreeg, met hulp van Bring Kids Back.
In de tussentijd werd hij naar een Russische marineacademie verplaatst, waar hij militaire training en Russische identiteitsdocumenten kreeg. Vladyslavs moeder reisde af naar het schiereiland om hem op te halen, maar werd daar gearresteerd op verdenking van deelname aan een sabotagegroep. ‘De volgende dag kwamen de veiligheidsdiensten naar me toe om te vragen of ik terug wilde naar Oekraïne. Ze zeiden dat ik geen toekomst zou hebben in Oekraïne.’ Na een aantal dagen werd zijn moeder vrijgelaten en nam ze haar zoon mee, terug naar Oekraïne.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
Ruim 19.000 gevallen
Vladyslav is een van de ongeveer 1.300 ontvoerde Oekraïense kinderen die succesvol terugkeerde naar huis. Oekraïne zegt dat het zo’n 20.000 gevallen heeft bevestigd van kinderen die illegaal naar Rusland zijn gebracht. Het daadwerkelijke aantal ligt naar verwachting veel hoger: Oekraïense ambtenaren die zich met het onderwerp bezighouden schatten dat er tussen de 150.000 en 300.000 kinderen zijn ontvoerd.
Rusland houdt zelf een nog veel hoger getal aan: sinds 2022 heeft het naar eigen zeggen 700.000 Oekraïense kinderen ‘binnengelaten’. Daar horen kinderen bij die samen met hun ouders naar Rusland zijn gevlucht en dus niet gedwongen zijn verplaatst. Rusland presenteert het als liefdadigheid dat er zoveel minderjarige Oekraïners in het land zouden zijn, maar ze hadden nooit opgevangen hoeven worden als Rusland Oekraïne niet had aangevallen. Met het hoge cijfer wil het Kremlin twee dingen uitstralen: dat Rusland een veilig toevluchtsoord is voor Oekraïners die vluchten voor het 'regime' in Kyiv, en dat Oekraïners al op grote schaal worden geïntegreerd in Rusland.
Oekraïne zegt dat het zo’n 20.000 gevallen heeft bevestigd van kinderen die illegaal naar Rusland zijn gebracht
Eenmaal in Rusland worden kinderen gerussificeerd, en raken ze vervreemd van hun ouders. Dat wordt bewust gedaan, vertelt Daria Zarivna, directeur van Bring Kids Back aan Kyiv Independent. Elke band die de kinderen met Oekraïne hebben wordt volgens haar systematisch afgesneden. Oekraïense kinderen worden ‘heropgevoed’ tot gehoorzame Russische burgers, krijgen Russische identiteitsdocumenten en worden zelfs klaargestoomd om in de toekomst te kunnen vechten tegen Oekraïne. Volgens Oekraïne zijn er inmiddels 5.500 kinderen uit bezet gebied in het Russische ‘Joenarmiya’ (Jongerenleger), een militaristische jeugdorganisatie.
Veel van de kinderen werden net als Vladyslav al in 2022 naar Rusland gebracht, en wonen nu al drie jaar in Rusland. Ze verblijven in Russische staatsinstellingen of worden geadopteerd door Russische gezinnen, waar hun Oekraïense identiteit verdwijnt. Een bekend voorbeeld is Margarita Prokopenko: zij verdween in 2022 uit een kindertehuis in Cherson, en dook later op in Rusland onder de naam Marina Mironova, geadopteerd door het 70-jarige Doemalid Sergei Mironov. Hij is de leider van de partij Rechtvaardig Rusland (Spravedlivaja Rossiya), een van de nep-oppositiepartijen die het Kremlin gedoogt. Onderzoekers in Oekraïne weten zeker dat Marina Mironova eigenlijk Margarita Prokopenko is, maar omdat alle gegevens van het meisje zijn veranderd is een DNA-test nodig om haar identiteit vast te stellen. Daar gaat Rusland niet zomaar mee akkoord.
Hulp uit de VS
Vladyslav was al zestien jaar en wist zelf in contact te komen met zijn moeder, maar dat geldt niet voor de meeste andere kinderen die naar Rusland zijn verplaatst. Ze zijn vaak spoorloos, en daarmee aan hun lot overgelaten. Oekraïne kreeg de afgelopen jaren veel hulp van buitenaf om kinderen op te sporen, onder andere van de Verenigde Staten. Maar dat onderzoekswerk staat nu zwaar onder druk door bezuinigingen van de Amerikaanse overheid.
Donald Trump trok dit jaar de stekker uit een groot aantal internationale hulpprojecten en bezuinigt ook op Buitenlandse Zaken. Daarmee is er ook geen geld meer voor het Humanitarian Resarch Lab (HRL) binnen de Yale School of Public Health. Het project verzamelt sinds mei 2022 bewijs van Russische oorlogsmisdaden in Oekraïne, maar moet daar nu mee stoppen. ‘Vanaf 1 juli ontslaan we al ons personeel in Oekraïne en andere plekken, en eindigt ons werk om de kinderen op te sporen’, zegt directeur Nathaniel Raymond tegen CNN. HRL is druk op zoek naar geldschieters, maar die zijn nog niet gevonden.
Oekraïne moet vechten voor elke minderjarige Oekraïner die naar Rusland is gebracht, en dat gevecht wordt nu moeilijker dan ooit. Het onderzoek van HRL dient namelijk als belangrijk bewijsmateriaal in rechtszaken die tegen Russische bewindslieden lopen, zoals het arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof dat in 2023 werd uitgevaardigd tegen Vladimir Poetin en kinderombudsvrouw Maria Lvova-Belova. Met informatie uit openbare bronnen zoals sociale media proberen ze te achterhalen waar kinderen naartoe zijn gebracht, en onder welke omstandigheden ze in Rusland leven.
Het wegvallen van HRL heeft een aantal gevolgen: er komt minder informatie beschikbaar over de locaties en identiteiten van Oekraïense kinderen in Rusland; er komt minder hard bewijs dat de kinderen zijn ontvoerd en niet 'gewoon' geëvacueerd, waardoor het moeilijker wordt om hun verdwijning te classificeren als oorlogsmisdaad; en het terughalen van kinderen gaat langzamer verlopen dan voorheen.
Veel kinderen krijgen in Rusland een nieuwe identiteit: een andere naam, geboorteplaats en geboortedatum. Als Oekraïne niet weet waar de kinderen zijn en hoe ze in Rusland worden genoemd, slinkt de kans om aan de onderhandelingstafel succesvol te zorgen voor hun terugkeer. Rusland zegt zich van geen kwaad bewust te zijn en beweert de kinderen te beschermen tegen de oorlog, en daarom moet Oekraïne tijdens onderhandelingen aan Rusland uitleggen welke kinderen er specifiek moeten terugkeren, en waarom ze onterecht in Rusland zijn (bijvoorbeeld omdat de ouders in Oekraïne wonen).
Het materiaal dat tot nu toe is verzameld gaat niet verloren: de Amerikaanse buitenlandminister Marco Rubio besloot het project net lang genoeg te financieren om te zorgen dat de data overgeleverd konden worden aan Europol. Maar nieuw onderzoek wordt er bij Yale niet meer gedaan. ‘Het werk van het HRL kan niet worden vervangen door Europol of andere organisaties, die geen van allen toegang hebben tot de specifieke middelen die het werk van het Waarnemingscentrum zo succesvol hebben gemaakt,’ schrijft een groep Amerikaanse congresleden van beide partijen, die probeert het programma in leven te houden. HRL graaft in openbare documenten en foto’s om vast te stellen waar Oekraïense kinderen zich in Rusland bevinden en welke nieuwe naam ze hebben gekregen.
En dan gaat het alleen nog om het vaststellen van de gedwongen verplaatsing van kinderen naar Rusland, en niet om het terugkrijgen van die kinderen.
Onderhandelingen in Istabul
Oekraïne probeert kinderen terug te krijgen door middel van onderhandelingen. De afgelopen drie jaar hebben vooral Qatar en het Vaticaan als bemidelaars gediend, maar nu worden de kinderen ook besproken in de directe ontmoetingen tussen Russische en Oekraïense onderhandelaars in Istanbul.
Tijdens het tweede overleg in Istanbul presenteerde Oekraïne aan Rusland een lijst met daarop de namen van 339 kinderen die het graag op korte termijn terug zou willen zien op Oekraïens grondgebied. Zelensky’s stafchef Andri Jermak noemt de terugkeer van Oekraïense kinderen een ‘integraal onderdeel’ van een eventuele vredesdeal, en presenteert de lijst met namen ook als een kans voor Rusland om te laten zien dat het goede intenties heeft. ‘We wachten op een reactie. Rusland is aan zet. Echte goede trouw betekent geen woorden, maar daden’.
Het Kremlin zou zijn verrast door deze lijst van Oekraïne, en blijft volhouden dat het niets verkeerd heeft gedaan. ‘Deze lijst met 339 namen laat zien dat de Oekraïense autoriteiten helaas een show hebben opgevoerd’, zei onderhandelingsleider Vladimir Medinski op 2 juni, na de tweede onderhandelingsronde tussen Rusland en Oekraïne in Istanbul. ‘Eigenlijk hebben we het slechts over tientallen kinderen, en het zijn kinderen die door niemand zijn ontvoerd. Er is geen enkel ontvoerd kind. Er zijn alleen kinderen die door onze soldaten met gevaar voor eigen leven zijn gered, uit het oorlogsgebied zijn meegenomen’. Desalniettemin zegt Maria Lvova-Belova dat ze de lijst heeft ontvangen en ‘ermee aan de slag is’.
De terugkeer van deze kinderen is een 'integraal onderdeel' van elke vredesdeal
Dat Oekraïne ‘slechts’ 339 namen op de lijst zette terwijl het spreekt over zeker tienduizenden gevallen, heeft volgens bronnen van Euronews pragmatische redenen: ‘Het risico bestaat dat Moskou tijd probeert te rekken door te beweren dat het met een langere lijst langer duurt om de namen te controleren, en in de tussentijd probeert het de identiteit van Oekraïense kinderen verder te veranderen waardoor het onmogelijk wordt om ze te traceren.’
Deze week vertelde Zelensky dat Rusland met een tegenvoorstel is gekomen: het wil Oekraïense kinderen ruilen tegen Russische krijgsgevangenen. Het idee is direct van de hand gedaan: ‘Het gaat gewoon alle begrip te boven, het is in strijd met het internationaal recht’, zei de Oekraïense president erover. Met het voorstel laat Rusland doorschemeren dat het deze kinderen ziet als gevangenen die ofwel kunnen worden gerussificeerd, ofwel worden ingezet als ruilmiddel.
Genocide
Oekraïne benadrukt dat de ontvoering van kinderen een oorlogsmisdaad is, en zelfs genocidaal of etnocidaal te noemen is. In het genocideverdrag staat namelijk dat er sprake is van genocide wanneer kinderen gedwongen worden overgeplaatst van de ene naar de andere groep. Daarnaast gaat het hier niet alleen om de gedwongen verplaatsing van kinderen, maar ook om de vervreemding van hun ouders, van hun land, hun taal en cultuur. Ze worden gedwongen Russisch. Vladimir Poetin beweerde zelf in een essay in 2021 dat er ‘geen historische basis’ is voor het bestaan van een onafhankelijke Oekraïense natie. De deportatie en russificatie van Oekraïense kinderen lijkt een voortvloeisel van datzelfde gedachtegoed.
'Mensen vragen me vaak wat Poetin aan deze massa-ontvoeringen heeft', zegt Myroslava Chartsjenko van de NGO Save Ukraine, die zich inzet voor de terugkeer van kinderen uit Rusland, tegen Radio Free Europe. Ze vertelt dat jongens al vanaf de vijfde klas (groep zeven) worden voorbereid om te dienen in het leger en te vechten voor Rusland. 'Helaas ziet Poetin onze Oekraïense kinderen als een instrument om zijn toekomstige imperialistische doelen te bereiken. En natuurlijk wordt dit gedaan om de Oekraïense natie, de Oekraïense nationaliteit te vernietigen, om Oekraïne van de aardbodem te vegen', zegt Chartsjenko.
De kinderen die terugkeren naar Oekraïne hebben bijna allemaal serieuze psychische trauma's. Iryna Toeljakova, die binnen het Bring Kids Back-programma verantwoordelijk is voor de herintegratie van de kinderen, vertelt aan DW dat de kinderen veel psychologische hulp nodig hebben bij hun terugkeer. 'Ze hebben moorden gezien, hebben familieleden verloren tijdens de oorlog, zijn geïntimideerd door het Russische leger, ze hebben te horen gekregen dat hun of hun familieleden iets zou worden aangedaan. Zelfs het terugkeerproces is een zeer traumatische ervaring. De psychologische toestand van deze kinderen is dus veel erger dan hun fysieke toestand. Ik kan me geen gevallen herinneren waarin er helemaal geen geestelijke gezondheidsproblemen waren na de terugkeer.'
