De Russische punkrockband Pussy Riot, beroemd van het protestoptreden in de Christus-Verlosserkathedraal in Moskou in 2012, toert momenteel door Nederland. Bandlid Maria Aljochina was te gast in een speciale live-editie van onze podcast Station Kyiv in Den Haag. Hoe staat Rusland er volgens Aljochina voor, dertien jaar na het beroemde protest van Pussy Riot? Hoe kijkt ze terug op haar tijd in de gevangenis? En wat komt er na Poetin? Lees hieronder het interview of beluister de uitzending.

Presentator Stefan de Vries en co-host Hubert Smeets in gesprek met Maria Aljochina tijdens de live-opname van de podcast Station Kyiv in Den Haag.

Maria, het is inmiddels dertien jaar geleden dat Pussy Riot wereldberoemd werd met de protestactie tegen Vladimir Poetin in de Christus-Verlosserkathedraal. Hoe kijk je nu terug op dat moment?

Het was twee weken voor de presidentsverkiezingen, waarvan de uitslag vooraf al vaststond. Er was veel protest tegen Poetins aanstaande ‘herverkiezing’. We kozen de kathedraal uit voor het protest omdat patriarch Kirill de Russisch-Orthodoxe Kerk inzette voor de promotie van Poetins presidentschap. Kirill is een voormalig KGB’er die een grote tabakshandel had. Sinds hij patriarch is, hemelt hij Poetin op en noemt hij hem een “wonder voor ons land”.

De Christus-Verlosserkathedraal werd gebruikt voor privéfeestjes en je kunt er duur winkelen. Op de begane grond kun je feestzalen huren met alles erop en eraan. Onze actie in de kathedraal in 2012 was een cynisch protest. De Russisch-Orthodoxe Kerk is in feite een branche van de FSB [Federale Veiligheidsdienst, red.]. In dezelfde kathedraal worden nu Russische raketaanvallen gezegend. Vanachter het altaar wordt opgeroepen ziekenhuizen te bombarderen.

We hadden niet verwacht dat we een aanklacht aan onze broek zouden krijgen. Maar de autoriteiten startten een strafzaak. 24 uur later stond de politie voor mijn deur. We [Aljochina en mede-bandleden Jekaterina Samoetsevitsj en Nadezjda Tolokonnikova, red.] zijn nog zeven dagen op de vlucht geweest, maar werden uiteindelijk opgepakt.

Kun je ons eens meenemen in wat er toen gebeurde?

Ik kwam in een strafkolonie in het Oeralgebergte terecht. Zie het Russische gevangeniswezen als een ‘post-goelag’-systeem: een netwerk van werkkampen, die wel wat weghebben van een raar dorpje. In zo’n kamp is een ‘leefgedeelte’ en een ‘werkgedeelte’. In het leefgedeelte zijn de barakken, waar honderd vrouwen in één zaal slapen. Er zijn twee toiletten, een bad en geen warm water.

Het werkgedeelte is een fabriekje. Gevangenen werken er zes dagen per week, twaalf uur per dag voor een salaris van drie euro per maand: gelegaliseerde slavernij. Je naait daar de uniformen voor de politie en het Russische leger aan elkaar.

Het kon daar in de noordelijke Oeral zomaar -35 graden zijn. Toen ik mijn beklag deed over de kleding die aan de vrouwen werd gegeven, kreeg ik vijf maanden eenzame opsluiting.

Mijn tijd in gevangenschap was in veel opzichten een waardevolle ervaring. De twee jaar in het kamp voelen niet als verloren, maar als een leerzame tijd. Uiteindelijk werd ik twee maanden eerder vrijgelaten omdat Poetin ons amnestie had verleend. Dat had te maken met het feit dat Europese politici aandacht op Pussy Riot waren blijven vestigen.

Je tijd in de gevangenis heeft je niet weerhouden van nieuwe acties.

De vrijlating was twee maanden voor de Olympische Spelen in Sotsji. We besloten meteen daarnaartoe te gaan voor een nieuwe protestactie. We schreven een lied getiteld ‘Poetin zal je leren van je vaderland te houden’. Ik heb nog nooit zoveel politie gezien als destijds in Sotsji. Daar zijn we voor het eerst geslagen, door Kozakken.

Poetin wilde met de Olympische Spelen zijn gezicht redden in het Westen. Hij wilde laten zien dat Rusland een democratisch land was en dat er geen politiek gevangenen waren. Tegelijkertijd had hij overal in Europa tentakels om het idee te bevorderen dat de inwoners van de Krim toch echt graag bij Rusland wilden horen en dat neonazi’s achter de protesten in 2013-2014 op de Maidan in Kyiv zaten.

Pussy Riot tijdens een concert eerder dit jaar. Foto: Odd Andersen / ANP / AFP

In Rusland werden echte neonazi-groeperingen intussen gesteund door het Kremlin. De Krim was geannexeerd, wij werden steeds vaker en zwaarder mishandeld en in 2015 werd Boris Nemtsov [een van de meest prominente oppositiepolitici, red.] vermoord. Burgerlijke vrijheden werden stap voor stap afgenomen. Grote demonstraties werden verboden, op overtreding stond tot acht jaar cel. Om angst in te boezemen werd een aantal mensen met veel bombarie veroordeeld, als voorbeeld.

Later begonnen de vergiftigingen. Onder meer onze collega Pjotr Verzilov en de politici Vladimir Kara-Murza en Aleksej Navalny werden vergiftigd. De coronapandemie werd aangehaald om burgerrechten nog verder in te perken. De opsluiting van Navalny na zijn terugkeer naar Rusland in 2021 – nadat hij in Duitsland was behandeld aan de gevolgen van zijn vergiftiging – leidde de laatste grote poging tot verzet in.

We gingen de straat op en er werd een nieuwe strafzaak tegen me geopend. Ik werd onder huisarrest geplaatst en mocht niet eens het vuilnis naar buiten brengen. [Aljochina laat de enkelband zien die ze nog steeds aan haar rechterbeen draagt].

Bij het begin van de grootscheepse invasie van Oekraïne zat je in de gevangenis. Hoe heb je dat moment ervaren?

Op 21 februari 2022 gaf Poetin een speech waarin hij vertelde hoe lang een raket erover doet om van Kyiv naar Moskou te komen. Uit de mond van Poetin moet je dat andersom opvatten: hoe snel een raket vanuit Moskou in Kyiv landt.

Het was precies tien jaar na onze protestactie in de Christus-Verlosserkathedraal. Ik zat in de gevangenis. Twee dagen later werd ik vrijgelaten. Toen ik zag wat zich voltrok in Oekraïne was ik geschokt. Ik kreeg mijn eten niet weg en kon mijn gevoelens niet goed kwijt. Twee dagen later werd ik opnieuw gearresteerd.

Uiteindelijk heb je Rusland weten te ontvluchten. Wat gaf de doorslag?

Ik wilde niet weg, Rusland verlaten was mijn nachtmerrie. Maar na de grootschalige invasie van Oekraïne in 2022 belandde ik in een vicieuze cirkel van vijftien dagen gevangenis naar huisarrest en weer vijftien dagen gevangenis, zonder directe aanleiding. Ik wilde Oekraïne helpen en realiseerde me dat ik dat het best kon doen door middel van concerten. Daarvoor moest ik Rusland verlaten.

Links: Maria Aljochina in de jas van de Russische maaltijdbezorger Delivery Club, waarmee ze ontsnapte uit haar appartement. Rechts: haar toenmalige vriendin Ljoesja Sjtejn.

Ik stond onder huisarrest en mijn documenten waren ingenomen. Rondom mijn appartement stonden continu vijf politiewagens op wacht. Uiteindelijk ontsnapte ik vermomd als maaltijdbezorger. Vrienden regelden vervolgens een autorit naar Belarus voor me. In eerste instantie werd ik tegengehouden bij de grens en vijf uur ondervraagd door de veiligheidsdiensten. Na een paar pogingen lukte het me om in Belarus te komen. Met wat hulp van IJsland ben ik vervolgens in Europa terechtgekomen, door me voor te doen als IJslandse actrice.

Sindsdien leef je, net als vele andere Russen, in ballingschap. Hoe ga je daarmee om en wat kun je vanuit hier nog doen?

Het is moeilijk. Sinds 2022 zijn meer dan een miljoen Russen hun land ontvlucht, maar eigenlijk is de uitstroom van tegenstanders van het Poetinregime al sinds 2014 gaande. Ik heb dat altijd met lede ogen aangezien. 

Neem journalisten van onafhankelijke media: zij doen ontzettend belangrijk werk en zijn de enigen die een eerlijk beeld van Rusland schetsen. Dat moeten ze nu allemaal doen vanuit het buitenland.

Wat ik kan doen is door middel van onze concerten ons verhaal delen. Dat zijn geen standaard concerten waarin we een aantal nummers achter elkaar spelen. Het is een verhaal dat we vertellen op het podium, gebaseerd op twee van mijn boeken.

Verder doneren we veel van onze inkomsten uit bijvoorbeeld T-shirts of boeken aan Oekraïne. Voor we met onze Riot Days-tour begonnen was ik in Kyiv, waar ik onder meer materiaal heb gekocht voor het ziekenhuis van Dnipro. Kleine gebaren, maar wel een teken van menselijkheid en verantwoordelijkheid.

Je noemde de arrestatie van Navalny al even als aanleiding voor de laatste grote protestactie in Rusland. Heeft zijn dood het laatste beetje hoop op een beter Rusland weggenomen?

Navalny is vermoord in de gevangenis. Het was een kraakhelder signaal dat voor politiek gevangenen in Rusland geen enkele vorm van ‘publieke bescherming’ meer bestaat, ook niet als je wereldberoemd bent. Vroeger was het idee dat aandacht in het Westen voor politiek gevangenen bescherming bood, dat het hielp als je naam werd genoemd in buitenlandse kranten en mensen brieven naar de gevangenis schreven. 

Die tijd is voorbij. Met Navalny is de meest bekende oppositiepoliticus en politiek gevangene vermoord. Dat betekent dat iedereen kan worden vermoord.

Ik heb gehuild en eindeloos beelden bekeken van de mensen die met alle risico’s van dien dag in dag uit bloemen bleven brengen naar de Solovetsky-steen in Moskou, het monument voor de slachtoffers van politieke onderdrukking. Dat was mijn land zoals ik het kende en waar ik van houd. Ook al die mensen die de uitvaart van Navalny bezochten, liepen gevaar. Overal in Moskou hangen camera’s en voor je het weet heb je een strafzaak aan je broek.

Wat kunnen wij in Nederland doen tegen het Poetinregime?

Ik raad jullie aan een sterk leger op te bouwen, voor jullie eigen veiligheid. Alleen al daarmee doe je ook iets voor ons. 

Soms verbaas ik me er ook over hoe kort het geheugen van mensen hier is. Het is naïef om te denken dat Poetin zich niet wil bemoeien met de rest van Europa, en er zijn politieke partijen zoals Alternative für Deutschland (AfD) die zijn doelen dienen. Landen kunnen heel snel veranderen.

Auto's raasden voorbij en mensen nipten van hun Aperol Spritz, hoezo oorlog?

Ik herinner me de laatste anti-oorlogsdemonstratie in Rusland in 2014, georganiseerd door oppositiepoliticus Boris Nemtsov, die een jaar later zou worden vermoord. Mensen konden niet geloven dat het oorlog was. Om hen heen zagen ze auto’s voorbij razen en nipten mensen van hun Aperol Spritz. Hoezo oorlog? Je kon simpelweg je telefoon uitzetten en de oorlog was verdwenen. Maar dat was slechts een illusie.

Ik sprak recent Oekraïense militairen. Ook zij waren gewone mensen, geen beroepsmilitairen. Mijn favoriete persoon daar was vrachtwagenchauffeur. Toen de oorlog uitbrak was hij met een vracht meubilair onderweg naar België. Hij draaide om, reed terug naar Kyiv en meldde zich aan bij het leger. Een supervriendelijke man, die al drie jaar zonder rotatie aan het front zit.

Ligt ook het lot van Rusland in de handen van de Oekraïners?

Oekraïners vechten voor hun eigen land, voor hun eigen leven en om te voorkomen dat ook hun grondgebied een moderne goelag wordt. Natuurlijk zou het Poetins regime aantasten als hij deze oorlog voor het oog van de hele wereld verliest, maar dat is op dit moment moeilijk voorstelbaar.

Wat voor toekomst voorzie je voor de democratie in Rusland?

De FSB heeft het land in z’n grip en is er trots op, net als voorheen de KGB, NKVD en de Tsjeka [de verschillende benamingen voor de geheime dienst gedurende de Sovjettijd, red.]. De Tsjeka, het eerste orgaan van de Rode Terreur, was opgericht door Feliks Dzerzjinski. In de jaren negentig, na de val van de Sovjet-Unie, werd zijn standbeeld op het Loebjankaplein in Moskou onder luid gejuich weggehaald.

1991: Een menigte kijkt toe hoe het standbeeld van Cheka-oprichter Feliks Dzerzjinski, bijgenaamd IJzeren Feliks, wordt weggehaald van het Loebjankaplein in Moskou.

Miljoenen mensen wilden vrijheid, maar een kleine groep was verbitterd. Onder Poetins regime worden nu, onder meer op de staatstelevisie, elke dag het wereldbeeld en de retoriek van die kleine groep verspreid. Maar met zovelen zijn zij niet.

Hoeveel mensen daadwerkelijk achter Poetin staan is moeilijk te zeggen in deze tijden van oorlogscensuur. Als je hem vermoordt en kijkt hoeveel mensen naar zijn begrafenis komen, heb je het antwoord.

Lonkt dan een vrij Rusland? Staat er niet gewoon een opvolger klaar? 

De dictatuur draait in grote mate om Poetins persoon. Om hem heen cirkelt een bende oorlogsmisdadigers en corrupte moordenaars, maar Poetin is degene die dit systeem gebouwd heeft.

Hoe dan ook bestaat er geen vrijheid zonder historische context. Eerst moet gereflecteerd worden op wat er nu gebeurt, en op wat er in de Sovjet-Unie is gebeurd. Anders herhaalt het verleden zich in de toekomst, welk woord je er ook op plakt.

Verwacht je ooit nog terug te gaan naar Rusland?

Geen idee. Ik zou het willen.

Station Kyiv is de Oost-Europapodcast van Kennisplatform RAAM & Haagsch College. Beluister hier de hele aflevering met Maria Aljochina (in het Engels).

🎵 Muziektips uit deze aflevering:

• Hubert tipt 'Poezd v Ogne' (Trein in vlammen) van Aquarium
• Stefan tipt 'Stefania' van Kalush Orchestra
• En Maria raadt 'Peremen' (Verandering) van Kino aan

Stefan de Vries is journalist, presentator en commentator. Als Europa-correspondent duidt hij regelmatig de internationale politiek bij o.a. Eva en Bar Laat. Hij vervangt eenmalig Thomas van Zijl, presentator van Station Kyiv.

Hubert Smeets is journalist en oud-correspondent in Moskou. Hij is medeoprichter van Kennisplatform RAAM, columnist voor NRC en co-host van Station Kyiv.

Maria Aljochina is artiest en activist. Ze is lid en medeoprichter van het collectief Pussy Riot. Ze schreef onder andere het boek Riot Days waarop het gelijknamige toneelstuk is gebaseerd.