De Russische economie staat voor een tweesprong: verder militariseren, of toch moderniseren? De tijd begint te dringen, schrijft Hubert Smeets. Na ruim drie jaar oorlog komen er nu structurele problemen aan het licht die lang aan het zicht waren onttrokken. Op een congres in Sint-Petersburg werd eind juni voorzichtig de alarmbel geluid.
Bouwproject in Moskou. Nad de verlaging van de basisrente naar 20 procent begonnen ook Russische hypotheekrentes iets te dalen. Foto: ANP / EPA / Maxim Shipenkov
Een recessie dreigt in Rusland. In de Russische oorlogseconomie, die afgelopen jaren ondanks de westerse sancties toch kon floreren dankzij het monetaire beleid van de Centrale Bank, zou de wal het schip wel eens kunnen gaan keren. De Russische regering zegt niet openlijk dat economische krimp denkbaar is. Maar de verborgen zorgen worden allengs hoorbaar.
Eind juni was een dreigende stagnatie zelfs een van de thema’s op het jaarlijkse Internationale Economische Forum in Sint-Petersburg. Een ‘recessie’ ligt op de loer, waarschuwde minister Maksim Resjetnikov van Economische Zaken op dat congres, dat de Russische tegenhanger van het World Economic Forum in Davos wil zijn. De economie gaat ‘afkoelen’, beaamde ook vicepremier Aleksandr Novak op die conferentie in de tweede stad van Rusland.
De verborgen zorgen worden allengs hoorbaar
Zelfs president Vladimir Poetin riep er vanaf het podium op tot een nieuw ‘evenwichtig groeitraject’. Het bestaande idee dat Rusland het moet hebben van zijn grondstoffeneconomie is volgens hem ‘achterhaald’ geworden. Weliswaar betoogde Poetin bijna exact hetzelfde ook al eens in zijn beleidsprogramma voor zijn eerste presidentsverkiezing in maart 2000, maar dat het staatshoofd dat pleidooi een kwart eeuw later herhaalt maakt zijn oproep des te indringender.
Economie op tweesprong
Wat is er aan de hand?
Na ruim drie jaar oorlog tegen Oekraïne en het ‘collectieve Westen’ komen nu structurele problemen aan het licht die door het strakke monetaire beleid van de Centrale Bank en de groeiende overheidsuitgaven voor het militair industriële complex al die tijd aan het zicht waren onttrokken. Maar nu zijn de neveneffecten van deze autarkische oorlogseconomie dan toch steeds minder te verdoezelen.
Dankzij verschillende restrictieve maatregelen, die vaak werden versterkt door de westerse sancties, had Russisch kapitaal afgelopen jaren minder bewegingsvrijheid en hadden banken en ondernemers weinig andere keus dan hun geld in Rusland zelf te beleggen. Zodoende ontstond een economische boom die weinigen in het Westen hadden voorzien. Ook de burgers profiteerden. Door de massale rekrutering voor de oorlog, de financiële overheidssteun voor de defensiesector, de vlucht van hooggeschoolden jongeren die niet gemobiliseerd wilden worden én de terugkeer van arbeidsmigranten naar huis nam de werkgelegenheid tot ongekende hoogte toe. Omdat er amper nog sprake was van ‘frictiewerkloosheid’, nuttig als smeerolie op de arbeidsmarkt, stegen de lonen navenant en viel de inflatie voor de werkenden minder op.
De keerzijden van deze economische kookpot dienen zich nu aan.
Kern van het probleem is dat het autarkische beleid leidt tot een gebrek aan innovatie in de niet-militaire sectoren van de Russische economie. Door de hoge basisrente wordt er te weinig geïnvesteerd in nieuwe bedrijfsactiviteiten die niet zijn gericht op het militaire apparaat. Door de overspannen arbeidsmarkt stijgen de lonen tegelijkertijd sneller dan de arbeidsproductiviteit. Als dit doorgaat dreigt Rusland de volgende innovatieslag van de vierde industriële revolutie te gaan missen en kan het zijn status als militaire supermacht misschien niet meer veroorloven.
'Het huidige economische groeimodel heeft zichzelf uitgeput'
De dankzij belastinggeld nog steeds florerende oorlogsindustrie, de verslavende motor van de economie afgelopen jaren, kan deze manco’s anno 2025 al steeds minder goed compenseren. In de woorden van Maksim Oresjnikov, financieel-economisch adviseur van Poetin en een van de adjunct-chefs van de presidentiële staf in het Kremlin: ‘het huidige economische groeimodel heeft zichzelf uitgeput’.
Het Kremlin wordt geconfronteerd met een diepgaand dilemma: houdt Rusland vast aan zijn autarkische oorlogseconomie of krijgt het bedrijfsleven meer ruimte voor investeringen in de civiele en consumptieve sectoren?
Meer dan hoera-patriottisme
De Russische economie staat op een tweesprong. Op het Internationaal Economisch Forum in Sint-Petersburg werd dat tussen de regels door besproken.
Zoals gebruikelijk ging de meeste aandacht op het Forum uit naar de politieke uitlatingen van Poetin op het congres. De president toonde zich in het traditionele interview op het plenaire podium wederom van zijn zelfverzekerde kant. De oorlogsdoelen van 2022 zijn onveranderd, zei hij. Oekraïne moet dus op de knieën voor de Russische eisen en de bezetting van grote delen van het land als ‘realiteit’ aanvaarden. De verdere ambities van het Kremlin zijn evenmin afgezwakt. ‘Ik heb al vaak gezegd dat ik het Russische en Oekraïense volk als één volk beschouw. In die zin is heel Oekraïne van ons. Natuurlijk zijn er daar mensen die streven naar soevereiniteit en onafhankelijkheid. God zegene hen. Maar er is een bepaalde logica in militaire acties. We hebben een oude regel: waar een Russische soldaat zijn voetstappen heeft gezet, is het land van ons’, aldus Poetin.
Maar in zijn opmerkingen over de economische toestand klonken zorgen door. De Russische economie raakt momenteel achterop. ‘De economie moet technologischer worden. Dit is geen wens, dit is een objectieve eis voor vandaag en morgen’, zei Poetin in Sint-Petersburg.
Zijn antwoord op de problemen was niet heel concreet, maar gaf wel een richting aan. De president leek zijn kaarten te willen zetten op een verdergaande militarisering van de Russische volkshuishouding. Die nieuwe hoogwaardige basis moet primair worden aangewend om ‘de gevechtscapaciteiten van de strijdkrachten te vergroten, de militaire infrastructuur te moderniseren en deze uit te rusten met de nieuwste technologie, wapens en uitrusting’. Om dat te kunnen bereiken moet Rusland af van het idee dat er onderscheid is tussen ‘puur defensie-industriële bedrijven en bedrijven die uitsluitend in de civiele sector opereren’, aldus Poetin. Het militair-industriële complex en de civiele sector moeten worden ‘geïntegreerd’ zodat er productielijnen ‘voor tweeërlei gebruik’ ontstaan, betoogde de president.
Statistische voortekenen van een recessie
De indicaties dat de Russische oorlogseconomie over haar kookpunt heen is en begint af te koelen tot een recessie zijn talrijk. Een paar cijfers over de eerste vier maanden van 2025:
De handel via zeehavens is gedaald met 5 procent;
De spoorwegen vervoerden 4,9 procent minder lading;
De containersector heeft een krimp van 2,1 procent aangekondigd;
De staalindustrie voorspelt een productiedaling van 10 procent;
De automobielbranche meldt een teruggang in de verkoop van 27,5 procent;
De kolenindustrie voorziet dat 50 procent van de bedrijven failliet kan gaan;
De achterstallige aflossingen op hypotheken zijn bijna verdubbeld, maar blijven beperkt tot slechts 0,65 procent van het totaalaantal portefeuilles;
De staatsleningen rijzen de pan uit. In het eerste half jaar van 2025 is voor 30 miljard euro uitgezet tegen ruim 15% rente.
Het aantal staatsobligaties stijgt hard. Beeld: SPRAVDI
Aanval op Centrale Bank
Maar zo’n militarisering van de economie laat zich niet per oekaze verordonneren, bleek op hetzelfde congres in Sint-Petersburg. Experts en beleidsmakers rond het Kremlin zien veel structurele problemen die zich niet in een handomdraai laten oplossen.
Volgens presidentieel adviseur Maksim Oresjkin is het ‘huidige economische groeimodel uitgeput’ omdat de oorlog tegen Oekraïne slechts ‘het sluimerende, onbenutte potentieel van de economie heeft geactiveerd’ en niet heeft geleid tot de ontwikkeling van hoogwaardige en productievere nieuwe sectoren in de industrie.
Ministers uit de regering van premier Michail Misjoestin analyseerden de economische toestand op de conferentie in vergelijkbare termen. Ook zij wekten de indruk alles onder controle te hebben, maar lieten wel doorschemeren dat de jaren van groei voorbij zijn. Ze gaven daarvan in koor de Centrale Bank de schuld.
‘Afgaande op de stemming onder de ondernemers staan we op de rand van een recessie’
De economie bevindt zich in een staat van ‘gecontroleerde afkoeling’ en moet weer worden opgestookt, zei vicepremier Aleksandr Novak. Daartoe zou president Elvira Nabioellina van de Centrale Bank de basisrente, die nu met 20 procent te hoog is, sneller moeten verlagen. ‘De reële rente is feitelijk hoger dan aan het begin van het jaar. Daarom moeten we sneller beslissingen nemen die de economie niet laten bevriezen, maar haar de kans geven om vooruit te komen’, aldus Novak.
Minister Maksim Resjetnikov van Economische Zaken pleitte daar eveneens voor. De huidige hoge rentetarieven demotiveren het bedrijfsleven. In de tweede helft van 2025 dreigen de investeringen te dalen. ‘Afgaande op de stemming onder de ondernemers staan we op de rand van een recessie’, waarschuwde Resjetnikov.
Afkoeling economie
Dat deze dreiging op reële statistieken is gebaseerd, bleek uit de bijdrage van Poetins voormalige economische adviseur German Gref, die nu alweer 18 jaar bestuursvoorzitter is van Sberbank, de grootste financiële instelling van het land. Tweederde van alle investeringen in Rusland (60 à 65 procent) komt voor rekening van deze spaarbank. De investeringscyclus is nu tot stilstand gekomen, onthulde Gref. ‘Sinds begin dit jaar hebben we geen enkel nieuw investeringsproject gefinancierd’, zei hij. Ook hij wees met de beschuldigende vinger naar de Centrale Bank die de rente zou moeten verlagen. ‘Het is moeilijk wanneer de economie oververhit raakt, maar het is nog moeilijker wanneer deze onderkoeld is’, betoogde de ceo van Sberbank.
Gref werd daarin gesteund door verschillende Russische economen. Volgens Boris Kopeikin, hoofdeconoom bij het Stolypin Instituut, begint de krapgeld-politiek van de Centrale Bank averechts uit te pakken. ‘Het wordt het steeds duidelijker dat dit ultrastrikte monetaire beleid leidt tot hogere kosten, uiteraard in de eerste plaats voor bedrijven met een zware schuldenlast, maar ook voor hun klanten in de hele toeleveringsketen. Dit betekent dat dit beleid verdere prijsstijgingen stimuleert, zelfs bij een daling van de vraag’, aldus Kopeikin.
De cementproductie daalt in Rusland. Beeld: Evgen Istrebin
Een voorbeeld van de discrepantie? Het militair-industrieel complex zit nog steeds ruimschoots in de plus. In die branche is de productie met 32 procent gestegen, terwijl de vraag naar bijvoorbeeld aardappelen met 8 procent is gedaald en de cementproductie voor onder meer de woningbouw met een vergelijkbaar percentage.
Nabioellina houdt nog stand
Centraal bankier Elvira Nabioellina heeft het hoofd echter nog niet gebogen voor deze toenemende druk uit regerings- en financiële kring. Nadat was gebleken dat in de eerste vier maanden van 2025 de economie slechts met 1,5 procent was gegroeid – tegen een groei van 4,3 procent in 2024 – en het begrotingstekort door 14 procent lagere inkomsten uit olie- en gasexport bijna was verdrievoudigd tot 1,5 procent ten opzichte van het bbp, besloot de Centrale Bank begin juni om de basisrente met een procentpunt te verlagen van 21 naar 20 procent. Daar liet Nabioellina het bij. Ze gaat voorzichtig te werk, omdat ze bang is dat de roebel zal dalen en de inflatie zal stijgen als ze de hoge interbancaire rente te snel gaat afbouwen. Het beteugelen van de inflatie is een van de hoofdtaken waarmee president Poetin haar meteen bij het begin van de grootschalige invasie in 2022 heeft opgezadeld. In de maanden februari, maart en april was de geldontwaarding meer dan 10 procent, in juni liep de inflatie iets terug tot 9,6 procent. ‘We moeten er zeker van zijn dat de inflatie duurzaam daalt en de trend niet omdraait. Om onze economie gestaag te laten groeien, om het groeipotentieel te vergroten, moeten we vooral de arbeidsproductiviteit verhogen. Alleen met structurele veranderingen zal er een groei zijn zonder inflatiedruk’, blijft Nabioellina daarom zeggen.
Het bedrijfsleven neemt geen genoegen met haar schoorvoetende beleid en dringt aan op een drastischer verlaging. Door de hoge rente moeten de Russische ondernemingen, wier totale schuldenlast in de eerste drie oorlogsjaren met ongeveer 10 procentpunt is opgelopen tot 44 procent van het bruto binnenlandse product, inmiddels meer dan tweederde van hun brutowinst aanwenden voor aflossing.
Het bedrijfsleven dringt aan op een drastischer verlaging van de basisrente
Volgens de econoom Vadim Kovrigin, docent aan de Plechanov Universiteit in Moskou, is het een kwestie van tijd voordat de Centrale Bank door de knieën gaat. ‘De vraag wordt nog steeds geschraagd door een soepel begrotingsbeleid [lees: financieringstekort – HS]. Maar dit kan niet lang meer duren. Niemand heeft het meer over een oververhitte economie. Als we het afkoelingsproces nu niet beëindigen, kunnen we met een krachtige stagflatie [inflatie zonder groei – HS] te maken krijgen’, zei Kovrigin tegen de Nezavisimaja Gazeta. Tevreden stelde hij vast dat Nabioellina haar retoriek inmiddels al wat ‘afzwakt’.
Beperkte reserves
Dat moge zo zijn, daarmee is niet gezegd dat Rusland ineens op een ‘nieuw gematigd groeitraject’ zal kunnen koersen, als Nabioellina de rente wel fors gaat verlagen. De regering in Moskou zal daartoe ook een aantal andere pijnlijke problemen moeten oplossen.
Ten eerste belemmert de voortdurende oorlog tegen Oekraïne, die dit jaar minimaal veertig procent van de staatsbegroting opsoupeert, de gewenste hervorming richting een hoogwaardige en productievere hogeloneneconomie. Alleen al de mobilisatie voor het leger – en de vlucht van grote groepen mannen – heeft volgens Nabioellina ongeveer twee miljoen arbeiders onttrokken aan het productieproces.
Poetin lijkt de oorlog niet te willen beëindigen, omdat hij gelooft in het beste van twee werelden: modernisering via het militair-industrieel complex. President Poetin formuleerde die strategische droom op het Forum in Sint-Petersburg zo. Het militair-industrieel complex en het civiel segment moeten worden geïntegreerd en producten voor tweeërlei gebruik gaan maken, aldus Poetin. ‘We zullen de nieuwe technologische basis gebruiken om de gevechtscapaciteiten van de Russische strijdkrachten te vergroten, de militaire infrastructuur te moderniseren en deze uit te rusten met de nieuwste technologie, wapens en uitrusting die hun effectiviteit in de praktijk onder gevechtsomstandigheden gaan bewijzen’.
De export van fossiele brandstoffen daalt. Beeld: Centre for Research on Energy and Clean Air
Ten tweede heeft de staat mogelijk niet voldoende investeringsmiddelen om het voortouw te nemen in deze moderniseringsslag. Het Nationale Welvaartsfonds, waarin de Russische regering de afgelopen decennia de opbrengsten van de verkoop van olie, gas en andere grondstoffen heeft gestort, staat onder druk omdat de Russische export dit jaar is gaan dalen.
In mei 2025 daalden de exporten van olieproducten met 3 tot 8 procent. Alleen de verkoop van liquide aardgas bleef op peil. Voor de federale staatsbegroting betekende dat een aderlating van 35 procent ten opzichte van 2024. Per saldo verkocht Rusland medio dit jaar drie keer minder energie dan bij het begin van de oorlog in 2022. Afgelopen anderhalf jaar zijn daarom de liquide middelen van het Nationale Welvaartsfonds nog net niet gehalveerd van 55 miljard euro naar 32 miljard euro, de laagste stand sinds 2019. Alleen al in mei 2025, toen de olieprijzen uit angst voor een mondiale recessie gingen dalen, verdampte 14 procent van dit fonds. Ten opzichte van begin 2022 is het Nationaal Welvaartsfonds twee-derde (68 procent) van zijn vrij besteedbare middelen kwijtgeraakt.
De deviezen- en goudreserves van de Centrale Bank wegen daar niet tegen op. Op papier beschikt de bank over 580 miljard euro aan reserves. Maar op ongeveer 275 miljard euro ligt beslag, waarvan 200 miljard binnen de Europese Unie die, anders dan de Amerikaanse regering van Donald Trump, de eigen sancties eerder zegt te willen opvoeren dan af te zwakken.
Met defecte remmen de helling af
Hoewel er dus voortekenen zijn dat de Russische economie op een recessie aanstuurt en het Kremlin door de oorlog niet de vrije hand heeft om bij te sturen, is het te vroeg voor een requiem voor de huidige oorlogseconomie.
In een artikel voor RiddleRiddle, een website waarmee RAAM samenwerkt, schrijft Nick Trickett, een Britse econoom verbonden aan Foreign Policy Research Institute, dat het land niet meteen in een afgrond zal storten maar dat de oorlog wel schade aanricht.
Trickett: ‘Rusland lijkt op een auto met kapotte remmen die langzaam een helling afrolt. Hoe eerder de bestuurder en passagiers een manier vinden om de auto te stoppen, hoe makkelijker het zal zijn om hem weer bergop te laten rollen en te repareren. Maar de oorlog maakt dat onmogelijk. De ene helft van de inzittenden probeert de auto te stoppen, terwijl de andere helft hem versneld naar beneden duwt’.
Iedere chauffeur weet wat dat kan betekenen: boem is ho.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
