De Oekraïense regering heeft een wetswijziging aangenomen die de onafhankelijkheid van twee anticorruptie-instanties ernstig aantast. Het leidde tot het eerste grote straatprotest in Oekraïne sinds het begin van de Russische invasie. Correspondent Chris Colijn was bij de demonstratie, en legt uit waarom de bevolking woedend is.

 Demonstratie tegen wet 12414 in Kyiv. Op het bord staat 'Wet 12414, einde van de democratie?' Foto: Chris Colijn

Zeker honderden mensen verzamelden zich op dinsdagavond vlakbij het kantoor van president Zelensky in Kyiv om te demonstreren tegen een nieuwe wetswijziging die corruptiebestrijding ondermijnt. De demonstranten zijn woedend op Zelensky en zijn team. Een greep uit de protestborden en leuzen: ‘Hoe zijn jullie beter dan de Russen?’, ‘We zijn weer terug in 2013’, ‘I can’t believe I still have to protest this shit’, ‘De EU ziet alles, en wij al helemaal’. Het protest is een direct gevolg van de druk op anticorruptie-instanties, maar is ook een bredere uiting van opgekropte woede over de centralisatie van de macht in oorlogstijd.

Wet 12414

De directe oorzaak voor de demonstratie is wetswijziging 12414, die op woensdag in een noodvaart door het parlement werd aangenomen en diezelfde avond ondertekend door president Zelensky. De wetswijziging is volgens de autoriteiten bedoeld om strafrechtelijk onderzoek te versnellen en mogelijke Russische beïnvloeding binnen de overheid te verkleinen. Hiertoe wordt de onafhankelijkheid van twee anticorruptie-instanties ondermijnd:: NABOe (Nationaal Anticorruptie Bureau Oekraïne) en SAP (Speciale Anticorruptie Procureur). Beide instellingen worden gefinancierd door de Oekraïense overheid, maar kregen de ruimte om onafhankelijk onderzoek te doen naar corruptie binnen het ambtelijk apparaat. NABOe heeft als taak om corruptiezaken op te sporen, en SAP is een gespecialiseerd corruptie-aanklager die zaken voor de rechter brengt.

‘Vanaf nu zijn NABОе en SAP verstoken van de garanties die hen voorheen in staat stelden om hun taken en functies in de strijd tegen grootschalige corruptie effectief uit te voeren’, schrijven de instanties in een gezamenlijke verklaring. ‘Om weer volledig en onafhankelijk te kunnen werken, zijn er duidelijke en ondubbelzinnige stappen nodig om de door het parlement geschrapte garanties te herstellen.’

Chris Colijn

Journalist in Kyiv

Chris Colijn woont en werkt in Kyiv als correspondent voor Kennisplatform RAAM, RTL Nieuws en BNR Nieuwsradio.

De oprichting van deze twee onafhankelijke organen werd in Oekraïne gezien als een belangrijke stap in de strijd tegen corruptie en in de richting van Europese integratie. Ze werkten de afgelopen jaren lang niet altijd vlekkeloos, maar er was tenminste een robuuste manier om corruptie binnen de overheid op te sporen en te vervolgen. Bovendien lag de verantwoordelijkheid van die taken niet meer alleen bij maatschappelijke organisaties; NABOe en SAP waren een teken dat de Oekraïense overheid bereid was om zichzelf te laten controleren.

Beide organisaties worden nu ondergebracht bij de procureur-generaal van Oekraïne, die wordt benoemd door de president en ook gevoelig lijkt voor druk vanuit de ‘Bankovastraat’ - het adres van presidentiële administratie. Met andere woorden: de slager mag nu zijn eigen vlees gaan keuren. Maatschappelijke organisaties vrezen dat de onafhankelijkheid van NABOe en SAP verloren gaat, en dat vooral hooggeplaatste ambtenaren niet meer zullen worden vervolgd voor corruptie.

Reacties in Oekraïne

De reacties op de wetswijziging zijn niet mals. ‘Wat er in de Verchovna Rada [het parlement] is gebeurd, is een daad van interne subversie in oorlogstijd’, schrijft de bekende blogger en activist Serhi Sternenko. ‘Dit besluit van de Verkhovna Rada demoraliseert de mensen aanzienlijk en legt de basis voor interne onenigheid en confrontatie. Het ondermijnt het vertrouwen in de staatsinstellingen. [...] Dit is een geschenk aan Moskou dat beter is dan alle Russische propagandacampagnes bij elkaar.’

Historicus Jaroslav Hrytsak noemt de wetswijziging tegenover The Kyiv Independent een ‘staatsgreep’. ‘Niet in de zin van een machtswissel, maar omdat de principes veranderen op basis waarvan een regering zou moeten werken. Een gezonde staat koestert de onafhankelijkheid van zijn instellingen - deze staat beknot ze. Deze regering is ziek en onthult haar ziekte op het meest kritieke moment van de oorlog. Het is gevaarlijk, het is deprimerend, het is suïcidaal.’

De slager mag nu zijn eigen vlees gaan keuren

Critici zien corruptie niet alleen als een obstakel voor de ontwikkeling van het land en een toekomstig EU-lidmaatschap, maar als een kwestie van leven en dood. In oorlogstijd betekent corruptie letterlijk dat het land zich minder goed kan verdedigen. ‘Het is simpele wiskunde’, zegt de prominente activist Vitaly Sjaboenin. ‘We hebben beperkte middelen. Als iemand eieren, wapens of jassen voor het leger koopt voor te hoge prijzen, dan krijgt het leger minder. Dat betekent dat onze kans om te winnen kleiner wordt.’

Er wordt gesuggereerd dat Zelensky deze stap nu neemt om te voorkomen dat er meer ernstige corruptieschandalen aan het licht komen. Vitaly Deneyga, de voormalige onderminister van Defensie en oprichter van de grote maatschappelijke hulporganisatie Come Back Alive, vermoedt dat er wordt gesjoemeld met de aankoop van drones voor het leger. Verschillende drone-fabrikanten zouden strijden om lucratieve contracten bij de overheid, en betalen mogelijk steekpenningen om die contracten te bemachtigen. Als dat waar blijkt te zijn, en als Zelensky’s politieke vertrouwelingen direct bij betrokken zijn, kan dat leiden tot de totale ondermijning van het vertrouwen in de zittende regering.

Demonstratie tegen wet 12414 in Kyiv. Op de borden staat 'Het kantoor [van Zelensky] heeft het verkloot' en 'Hoogverraad (Verchovna Zrada)', een woordspeling op Verchovna Rada] Foto: Chris Colijn

Pijnlijke onthullingen

NABOe zorgde de afgelopen jaren voor meerdere grote onthullingen over corruptie binnen het ambtelijke apparaat, zoals een corruptieschandaal binnen het hooggerechtshof en een poging om de burgemeester van Dnipro met 22 miljoen euro om te kopen in ruil voor een lucratief contract voor de uitbreiding van de metro in die stad.

Vorige maand kwam daar een bijzonder pijnlijk dossier bij: Oleksi Tsjernysjov, door Zelensky aangesteld als vicepremier en minister van Nationale Eenheid, zou in zijn eerdere post als Minister van gemeenschappen en gebiedsontwikkeling (2020-2022) geld hebben aangenomen van een projectontwikkelaar, om stukken grond vervolgens voor bodemprijzen te verkopen aan die ontwikkelaar. De minister en andere betrokkenen zouden zo’n 300.000 euro aan steekpenningen hebben ontvangen. Maar ondanks het schandaal weigerde de minister op te stappen, en werd hij ook niet direct ontslagen. ‘Ik ben er persoonlijk van overtuigd dat de beschuldiging geen objectieve grond heeft’, zei hij tijdens een hoorzitting bij het Hoge Anticorruptie Hof. Hij is op borgtocht vrij gekomen, maar mag het land niet verlaten.

Vorige week kondigde Zelensky aan dat het ministerie van Nationale Eenheid wordt samengevoegd met het ministerie van Sociale Zaken, en daardoor is Tsjernysjov alsnog zijn baan kwijt - maar zijn ontslag heeft niet expliciet te maken met de corruptie-aantijgingen.

NABOe zorgde de afgelopen jaren voor meerdere grote onthullingen over corruptie

Door de aantijgingen tegen Tsjernysjov leven er zorgen over corruptie in de allerhoogste kringen van de Oekraïense politiek. ‘Het belangrijkste is dat NABU en SAP nu de directe omgeving van de 'familie' van de president hebben bereikt’, zegt Olena Stsjerban van de organisatie Anticorruptie Actiecentrum (AntAC) tegen The Kyiv Independent.

Een collega van Stsjerban, Vitaly Sjaboenin, werd onlangs aangeklaagd omdat hij zijn militaire dienst zou hebben ontweken en zou zijn betaald voor overheidswerk dat hij nooit uitvoerde. Beide aantijgingen lijken ongegrond, of in elk geval sterk aangedikt. Platform RAAM schreef er vorige week over. Het past in een trend van steeds grotere druk op de anticorruptie-instanties in Oekraïne. ‘Zelensky bouwt tijdens de staat van beleg aan een corrupt autoritarisme, en de zaak-Sjaboenin is niets meer dan een showproces om aan te tonen dat de autoriteiten alles kunnen doen met iedereen in het land, hoe absurd het ook lijkt’, reageerde AntAC op de zaak.

Huiszoekingen

Die druk op de anticorruptie-instellingen ging afgelopen maandag een stap verder, een dag voordat de nieuwe wetswijziging werd aangenomen. Gemaskerde en gewapende Oekraïense rechercheurs voerden tientallen huiszoekingen uit bij medewerkers van NABOe. Eén medewerker werd gearresteerd op verdenking van spionage voor de Russen, en een ander werd opgepakt omdat hij zakelijke belangen zou hebben in Rusland. De huiszoekingen werden volgens NABOe op twijfelachtige gronden uitgevoerd. ‘In de overgrote meerderheid van de gevallen zijn de redenen voor deze acties de betrokkenheid van individuen bij verkeersongevallen’, meldde de dienst. ‘Dit waren geen huiszoekingen,’ zegt Daria Kalenjoek, directeur van AntAC, tegen The Financial Times. ‘Dit was een intimidatietactiek. Dit ging niet om gerechtigheid. Het ging om druk uitoefenen.’

‘De SBOe heeft toegang gekregen tot de afdeling [van NABOe] waar staatsgeheimen worden bewaard’, zegt Kalenjoek tegen Radio NV. ‘Dit kan onder meer gaan om materiaal over agenten die samenwerken met NABOe, over klokkenluiders van overheidsinstanties, of om materiaal waaruit blijkt dat het Bureau van plan is om iemand te onderzoeken.’

'Dit ging niet om gerechtigheid. Het ging om druk uitoefenen.'

Zelensky refereerde in een videoboodschap op woensdagavond aan de ontwikkelingen rondom NABOe: ‘De anticorruptie-infrastructuur zal werken, maar zonder Russische invloed - die moet worden weggenomen.’ De president stelt dat de organisatie werd geïnfiltreerd door Rusland, en dat het Kremlin grote corruptieschandalen wil gebruiken om voor sociale onrust te zorgen in Oekraïne. In hoeverre die zorgen terecht zijn, is niet te controleren.

De uitspraak van Zelensky doet denken aan ‘Operatie Maidan-3’: vorig jaar meldden de Oekraïense inlichtingendiensten dat Rusland Oekraïne van binnenuit wil destabiliseren, onder andere door protestbewegingen aan te zwengelen. Door interne verdeeldheid te zaaien zou de aandacht weggaan van het slagveld en zou het moreel van de bevolking kunnen worden aangetast. De operatie stelde uiteindelijk weinig voor, maar het is geen  vreemde gedachte dat Rusland inderdaad zou willen proberen om Oekraïne van binnenuit te destabiliseren. Aan de andere kant kan ‘Russische destabilisatie’ voor Zelensky ook een uitstekende boeman zijn, waarmee hij maatregelen kan nemen die de corruptiebestrijding in de weg zitten.

Vlak na zijn aantreden als president was Zelensky juist een groot voorstander van NABOe. Op sociale media en tijdens de protesten wordt veelvuldig verwezen naar een oude video, waarin een net-aangetreden president Zelensky uitlegt wat burgers kunnen doen als ze informatie hebben over mogelijke corruptie: ‘Hier is de hotline van NABOe. Bel ze, en maak een melding.’ Juist diezelfde NABOe wordt nu onderworpen aan de presidentiële macht, zeggen demonstranten.

 Screenshot uit video waarin Zelensky vertelt over de NABOe hulplijn. Foto: NABU (screenshot)

De president werd onder andere verkozen omdat hij een politieke outsider was en beloofde om corruptie uit te roeien. Zelensky had in de showbusiness al genoeg geld verdiend, en presenteerde zichzelf als iemand die niet gevoelig was voor corruptie. Bij maatschappelijke organisaties waren daar al vanaf het begin twijfels over, onder andere omdat Zelensky lang samenwerkte met het televisiekanaal 1+1 (toen nog eigendom van oligarch Ihor Kolomojski), en omdat hij al snel na zijn inauguratie meerdere twijfelachtige benoemingen deed. Zo mocht de zeer omstreden minister van Binnenlandse Zaken Arsen Avakov op zijn plek blijven zitten, terwijl hij onder andere werd verdacht van betrokkenheid bij corruptie en niet in staat bleek om de Oekraïense politiemacht na 2014 effectief te hervormen. Ook de aanstelling van Oleh Tatarov als plaatsvervangend hoofd van de presidentiële administratie deed wenkbrauwen fronzen. Hij diende in 2011, ten tijde van president Janoekovitsj, als plaatsvervangend hoofd van het ministerie van Binnenlandse Zaken. NABOe zegt al jarenlang bewijs te hebben dat Tatarov betrokken is bij corruptieschandalen. Desondanks verdedigt Zelensky hem steen en been. Toen een journalist vorig jaar aan Zelensky vroeg waarom Tatarov nog niet is ontslagen, beet de president van zich af: ‘Oleh Tatarov en Vasyl Maljoek [directeur van de geheime dienst SBOe] hebben hier in Kyiv Tsjetsjenen [in dienst van het Russische leger] gedood. Is dat niet genoeg?’

Diezelfde Tatarov lijkt een sleutelrol te spelen bij de druk op anticorruptie-instanties. Hij heeft namelijk de Oekraïense recherche onder zijn hoede, die huiszoekingen uitvoerde in de zaak tegen Vitaly Sjaboenin en in de zaak tegen NABOe. Activisten zeggen dat die acties zijn uitgevoerd zonder een bevel van de rechtbank, wat een vereiste is. Sommige Oekraïense bloggers vermoeden dat Tatarov zelf probeert  te voorkomen dat de corruptieschandalen van hemzelf en hooggeplaatste collega’s aan het licht komen. Voor betrokkenen is het nu makkelijker om bewijs van hun corruptie te vernietigen.

Demonstreren in oorlogstijd

De demonstratie op dinsdag was het eerste grote straatprotest sinds het begin van de Russische invasie in 2022. Officieel zijn zulke bijeenkomsten verboden, ten eerste omdat ze een veiligheidsrisico zouden vormen en ten tweede omdat Rusland baat kan hebben bij elke vorm van sociale onrust in Oekraïne. Desondanks ging de demonstratie door, vlak buiten het kantoor van Zelensky, en was er op dinsdag geen politieagent te bekennen.

Bij de demonstratie in Kyiv waren vooral jonge mensen uit de hoogopgeleide ‘svydomy’ (‘bewuste’) kringen. Deze generatie is gevormd door de Majdanrevolutie van 2013-2014 en de droom van een Europese toekomst. Toch maakte een aanzienlijk deel van hen de protesten van elf jaar geleden zelf niet (bewust) mee.

'Zelfs in een land in oorlog, ondanks alle beperkingen, kwamen mensen naar buiten om hun standpunt uitten'

‘Onder degenen die op 22 juli 's avonds naar de bijeenkomst kwamen, waren veel zeer jonge mensen - 20 tot 22, misschien 25 jaar oud’, merkt ook Moestafa Nayyem op, de activist die in 2013 de Majdanrevolutie inluidde met een bericht op Facebook. ‘Toen we NABOe en SAP oprichtten, zaten ze nog op school. En vandaag kwamen ze naar buiten in de regen, zonder lawaai of heldendaden, gewoon omdat ze het als hun eigen zaak beschouwen.’

‘Zelfs in een land in oorlog, ondanks alle beperkingen, kwamen mensen naar buiten om hun standpunt uitten’, schrijft de bekende blogger Ihor Latsjenkov op Telegram. Op dinsdag deelde hij de oproep om te gaan protesteren, op zijn kanaal met anderhalf miljoen lezers. ‘Zelfs in de ergste oorlog zijn ze in staat om interne problemen te bestrijden.’

Gevolgen voor de oorlog?

Het is nog onduidelijk welke gevolgen deze situatie zal hebben voor de oorlog. EU-lidstaten hebben hun zorgen al geuit, en zullen de komende dagen ongetwijfeld met Zelensky bellen om opheldering te vragen. Zelensky zal dan ongetwijfeld uitleggen dat de strijd tegen corruptie doorgaat, maar dat hij genoodzaakt werd om de onafhankelijkheid van NABOe en SAP te beperken vanwege de nationale veiligheid. De vraag is of Oekraïnes bondgenoten dat verhaal geloven. Dat Oekraïne in een situatie terecht is gekomen waarbij zijn bondgenoten zulke vragen moeten stellen, is op zichzelf al schadelijk.

Eurocommissaris Marta Kos, die gaat over EU-uitbreiding, lijkt het verhaal van Zelensky’s team nog niet helemaal te geloven. Ze zegt een ‘open gesprek’ te hebben gehad met de nieuwe Oekraïense premier, Joelia Svyrydenko, waarin ze haar ‘ernstige bezorgdheid’ uitte over NABOe en SAP.

‘Er zullen geen directe negatieve gevolgen zijn, omdat onze bondgenoten geen militaire en economische steun zullen ontzeggen tijdens een nieuwe aanvalsgolf van Rusland’, voorspelt de bekende politieke analist Volodymyr Fesenko. Maar dat betekent niet dat Oekraïne kan doen wat het wil, schrijft hij. ‘Voor Oekraïne als staat zal het probleem zijn dat de afschaffing van de onafhankelijkheid van de NABU en de SAPO ernstige obstakels zal vormen voor de toenadering van Oekraïne tot de Europese Unie, zowel tijdens de onderhandelingen als, indien het zover komt, in de laatste fase van de toetreding tot de EU. Er is ook een binnenlands politiek probleem dat zich nu al manifesteert: een aanzienlijke toename van binnenlandse politieke polarisatie in de context van de escalatie van de oorlog met de vijand. De publieke houding ten opzichte van corruptie-problemen kan eveneens verslechteren.’

'Het zal ernstige obstakels vormen voor de toenadering van Oekraïne tot de Europese Unie'

Activist Sjaboenin roept Oekraïne’s westerse bondgenoten op om de steun aan Oekraïne vooral niet te verminderen. ‘Wij kunnen onze eigen regering aanpakken, of die corrupt is of niet. Daar rekenen we in de volgende verkiezingen wel mee af. Maar om te zorgen dat er weer verkiezingen kunnen komen, moeten we onze staat behouden, en dat kunnen we niet doen zonder westerse wapens.’

De wetswijziging over NABOe en SAP is inmiddels ondertekend door Zelensky, maar op woensdag zei de president ineens dat hij binnen twee weken een nieuw plan zal presenteren voor de bestrijding van corruptie. Hij zegt dat hij ‘de samenleving heeft gehoord’, en aan oplossingen wil werken voor de zorgen van demonstranten. Het lijkt een zoethoudertje voor de demonstranten, in de hoop dat de storm hierdoor wat gaat liggen.

‘Trap niet in het “we lossen het binnen twee weken op”-verhaalʼ, schrijft parlementslid Jaroslav Zjeleznjak van oppositiepartij Holos op sociale media. Hij schrijft dat het parlement de komende vier weken met reces is. ‘En daarna doen ze alsof het onderwerp niet meer zo relevant is.ʼ

Demonstranten hebben al aangekondigd dat ze hun protesten voortzetten. Op woensdagavond staat er weer een bijeenkomst gepland, op dezelfde plek in het centrum van Kyiv: naast het Ivan Franko theater, op een klein pleintje met uitzicht op Zelensky’s kantoor.