Hennandi Troechanov, jarenlang de onaantastbare burgemeester van Odesa, is uit zijn ambt gezet en zijn Oekraïense nationaliteit ingetrokken – officieel omdat hij een Russisch paspoort zou hebben. De zaak lijkt eenvoudig, maar is dat allerminst: was hij werkelijk een pro-Russische pion, of gebruikt Kyiv de oorlog en een twijfelachtig document om een omstreden maar democratisch gekozen burgemeester uit te schakelen? In Oekraïne zijn de meningen verdeeld, constateert Dénis van Vliet.

De inmiddels oud-burgemeester van Odessa, Hennandi Troechanov. Foto: ANP / Genya SAVILOV / AFP

Op 13 juli 2019 plaatste de Nederlandse ambassade in Kyiv een ogenschijnlijk onschuldige foto: toenmalig ambassadeur Eduard Hoeks naast de burgemeester van Odesa, Gennadi Troechanov. Ze staan handen schuddend en glimlachend op de rode loper van een filmfestival; het bijschrift meldde dat beide mannen ‘dol zijn op misdaadkomedies’. Onder het bericht barstte een storm van reacties los van Oekraïners: wist de ambassadeur wel wie hij voor zich had? ‘Troechanov kan heel wat verhalen vertellen – niet voor een misdaadkomedie, maar voor een misdaadthriller’, luidde een van de reacties.

Hoeks ging met pensioen en inmiddels is ook Troechanov burgemeester af. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky ontnam hem zijn Oekraïens staatsburgerschap en verving hem half oktober officieel wegens het bezit van een Russisch paspoort; iets wat volgens de Oekraïense wet verboden is. Daarmee was de val van een man die tot dan toe onaantastbaar leek compleet. Sinds zijn aantreden in 2014 had Troechanov Odesa (1 miljoen inwoners) stevig in zijn greep. Nauwe banden met de havenindustrie, omstreden vastgoeddeals en de steun van lokale oligarchen en oud-veiligheidsfunctionarissen maakten hem hét symbool van het ‘oude Oekraïne’.

Toch wist Troechanov zich jarenlang staande te houden, zelfs na de Russische invasie, door zich steeds nét loyaal genoeg op te stellen tegenover Kyiv. Dit lukte mede dankzij zijn populariteit in de Zwarte Zee-stad, waar hij ondanks zijn corrupte imago bij een groot deel van de bevolking geliefd was. Zijn abrupte vertrek valt daarom niet bij iedereen goed, temeer omdat wordt getwijfeld aan de echtheid van het Russische paspoort dat de geheime dienst SBOe openbaar maakte.

Het vermeende Russische paspoort van Hennadi Troechanov, de oud-burgemeester van Odesa. De vervaldatum van het document, dat zou bewijzen dat het om een geldig paspoort gaat, is rood omkaderd. Foto: SBOe

Gaat het hier om een principiële strijd tegen vermeende pro-Russische invloeden, of gebruikt Kyiv de oorlog als alibi om een te machtige regionale rivaal uit te schakelen? En hoe ver reikten Troechanovs misstappen werkelijk?

Self-made man

Troechanov kan worden beschouwd als een self-made man. Hij werd in 1965 in Odesa geboren in een gewoon Sovjetgezin. Zijn jeugd werd getekend door het vroege overlijden van zijn vader, die omkwam bij een auto-ongeluk toen Gennadi acht jaar oud was. Na de middelbare school studeerde hij van 1982 tot 1986 aan het Odessese Hogere Artillerie-Commandoinstituut, waar hij afstudeerde als ingenieur artillerietechniek en de rang van luitenant behaalde. Aansluitend diende hij tot begin jaren negentig als kapitein in het Noord-Kaukasische militaire district.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie keerde Troechanov terug naar Odesa en stapte, net als veel oud-militairen, in de beveiligingssector. Eerst bij het bedrijf Minimax, later met zijn eigen firma Kapitan & Ko, dat al snel uitgroeide tot een vaste speler in de havenwereld van Odesa. Of dat bedrijf zich uitsluitend bezighield met de beveiliging van scheepsladingen, is echter zeer de vraag. Volgens een aflevering van het BBC-programma Panorama uit 2018 begon rond die tijd ook Troechanovs criminele carrière.

De Britse zender BBC onthulde dat Troechanov lid was van een misdaadsyndicaat dat opereerde vanuit Italië en zich bezighield met Siberische olie, wapenhandel en afpersing

De Britse zender onthulde dat hij lid was van een misdaadsyndicaat dat opereerde vanuit Italië en zich bezighield met Siberische olie, wapenhandel en afpersing. Daarbij zou hij medeleden hebben getraind in hand-tot-handgevechten en vuurwapengebruik. Hoewel de Italiaanse anti-maffiapolitie de groep vier jaar lang volgde en afluisterde - waarbij gesprekken over gruwelijke moorden werden opgevangen - konden de leden niet worden vervolgd omdat de misdrijven buiten Italië plaatsvonden. De criminele opbrengsten werden witgewassen via een netwerk van offshorebedrijven op de Britse Maagdeneilanden en geïnvesteerd in luxe vastgoed in Londen, waaronder appartementen ter waarde van miljoenen ponden.

Dat duistere verleden verklaart de verontwaardiging op de Facebookpagina van de Nederlandse ambassade: Oekraïense burgers wisten al lang dat Troechanovs verhaal eerder paste bij een misdaadthriller dan bij een diplomatieke komedie.

Dénis van Vliet

Journalist

Dénis van Vliet is journalist. Hij volgt de ontwikkelingen in de (voormalige) Sovjet-Unie en Rusland al sinds zijn jeugd.

Lukoil

Zijn officiële cv – Troechanov ontkent altijd banden met de onderwereld te hebben (gehad) – ziet er een stuk netter uit. In 1995 werd hij voorzitter van de Oekraïense Thaiboksfederatie, niet in de laatste plaats omdat hij zelf bedreven is in die sport. Volgens sommige verslagen was hij de persoonlijke beveiliger van Alexander Angert, een berucht figuur uit de Odessаse maffia die eveneens deel uitmaakte van het maffiasyndicaat.

In 2001-2002 werkte hij als veiligheidsadviseur van de algemeen directeur bij Lukoil-Oekraïne, een dochteronderneming van het Russische olieconcern dat destijds aanzienlijke belangen had in de regio Odesa. Het jaar daarop, van 2002 tot 2003, diende hij als assistent van de vertegenwoordiger van de president van Lukoil in Oekraïne, wederom op het gebied van beveiliging en toezicht.

Intussen bouwde hij zijn eigen bedrijf Kapitan & Ko uit tot een conglomeraat, dat zich behalve met beveiliging bezighield met de aanleg van wegen, vrachtvervoer, olieraffinage, evenals cosmetische en financiële diensten.

Oranjerevolutie

Na de Oranjerevolutie van 2005, waarbij straatprotesten voorkwamen dat de pro-Russische Janoekovitsj president werd na vervalste verkiezingen, begon Troechanov zich te interesseren voor politiek. De instabiele situatie in het land en de ontwikkelingen in buurland Rusland – waar onder president Poetin de ene na de andere oligarch werd kaltgestellt – deden veel invloedrijke zakenlieden beseffen dat een politieke functie nuttig kon zijn om hun zakelijke belangen te beschermen. Een vergelijkbaar voorbeeld is oligarch Ihor Kolomojski, in 2023 gearresteerd wegens fraude, die het tot gouverneur van de Dnipro-regio had gebracht.

Troechanovs politieke carrière kwam pas echt op stoom toen Janoekovitsj na de verkiezingen van 2010 alsnog president werd. Zijn eigen lokale partij behaalde datzelfde jaar een meerderheid in de gemeenteraad van Odesa, en twee jaar later werd hij lid van het Oekraïense parlement namens de Partij van de Regio’s – de partij van Janoekovitsj. Toen eind 2013 de Majdanprotesten begonnen, werd hij regelmatig gezien op bijeenkomsten van het anti-Majdankamp in Odesa. In die stad werd, net als in de hoofdstad Kyiv, flink geprotesteerd tegen het regime van Janoekovitsj.

Het indrukwekkende Opera- en Ballettheater van Odesa, opgetrokken in neobarokstijl. Foto: Alexey Savchenko / Unsplash

Burgemeester dankzij Majdan

Het burgemeesterschap van zijn geboortestad kwam ironisch genoeg pas op zijn pad nadat Janoekovitsj in februari 2014 definitief was afgezet. In de chaotische maanden na Majdan, waarbij Rusland de Krim annexeerde en delen van Oost-Oekraïne bezette, werden overal in het land vervroegde verkiezingen gehouden om het vertrouwen in de lokale overheden te herstellen. Troechanov wierp zich op als onafhankelijk kandidaat en versloeg Eduard Hoervits, die tijdens de Majdan-protesten duidelijk stelling had genomen aan de kant van de pro-Europese demonstranten.

Dat hij tegen Majdan was en had gewerkt voor een Russisch bedrijf, deerde Troechanovs kiezers niet: zijn electoraat bestond vooral uit gepensioneerden voor wie al die veranderingen niet zo nodig waren. In 2015 werd hij opnieuw verkozen tot burgemeester, tot ongenoegen van veel jongere Majdan-activisten. In 2016 zetten demonstranten een tentenkamp op het centrale Doemskaplein nabij het stadhuis. Ze scandeerden leuzen als ‘Voor een Oekraïense stad, Oekraïense macht’ en ‘Troechanov achter de tralies’.

Hun protesten richtten zich niet alleen op zijn vermeende pro-Russische houding, maar ook op de corruptie en vriendjespolitiek die onder hem nog welig tierden.

Toch gleed alle kritiek van hem af. Zelfs de door de toenmalige pro-Europese president Petro Porosjenko aangestelde gouverneur van Odesa, ex-president van Georgië Michail Saakasjvili, kon geen greep op Troechanov krijgen. 

'Het centrum is fraai, goed voor het toerisme, maar de bedrijven van de burgemeester profiteren het meest van de renovaties. Hij is aanbesteder én leverancier tegelijk'

Saakasjvili legde zijn functie eind 2016 gedesillusioneerd neer, omdat hij de corruptie in de Zwarte Zee-oblast met Odesa als hoofdstad niet onder controle kreeg. In 2017 verklaarde activiste en advocate Julia Serebriakova in Trouw dat de stad onder Troechanov was afgegleden tot een maffiastad. ‘De stad zinkt weg in schulden. Het centrum is fraai, goed voor het toerisme, maar de bedrijven van de burgemeester profiteren het meest van de renovaties. Hij is aanbesteder én leverancier tegelijk. Een deel van de winst gebruikt hij om steun in te kopen in de gemeenteraad.’

Poesjkin

Maar er is ook een andere kant van het verhaal: Troechanov was bij een groot deel van de Odessieten populair. In 2020 werd hij voor de derde keer verkozen tot burgemeester, ondanks dat hij twee jaar eerder kortstondig in voorarrest had gezeten wegens een stukgelopen zaak rond verduistering van gemeentegrond. Zelfs publicaties over zijn grote collectie horloges van merken als Rolex, Ulysse Nardin en Patek Philippe konden dat niet verhinderen.

Dat jaar ging hij de campagne in met de belofte dat een straat zou worden vernoemd naar maarschalk Georgi Zjoekov, de hoogste Sovjet-generaal tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zelfs zes jaar na de annexatie van de Krim en het begin van de oorlog in Oost-Oekraïne heerste in de stad nog altijd een soort sympathie voor de Sovjet-Unie en haar voorlopers: de stad kwam tot bloei nadat tsarina Catharina de Grote (1729–1796) Odesa toevoegde aan het Russische Rijk. Ook de bekende dichter Poesjkin bracht er een groot deel van zijn leven door; zijn beeld staat nog altijd op zijn sokkel in de stad, al zijn er plannen om dat beeld te verwijderen.

Waar Russische artiesten na 2014 in grote delen van het land niet meer op de radio te horen waren, traden ze nog gewoon op in de clubs van Arcadia – het uitgaanscentrum van de stad dat niet onderdoet voor Ibiza-stad. ‘Er zijn zaken in Odesa die in andere delen van Oekraïne worden gezien als pro-Russische opvattingen’, zei Troechanov in mei 2022 tegen The Kyiv Independent, drie maanden na de grootschalige Russische invasie in Oekraïne.

Welvaart

Wie zich enkel tot de cijfers beperkt, moet erkennen dat Troechanov Odesa ook welvaart bracht. In het vooroorlogse jaar 2021 plaatste zakenblad Forbes de stad op de elfde plek in de lijst van beste Oekraïense steden om zaken te doen, boven steden als Charkiv en Loetsk. ‘Naast de haveninfrastructuur beschikt de stad over een modern vliegveld en goede weg- en spoorverbindingen, wat Odesa tot een van de leiders op het gebied van transportbereik maakt’, jubelde het blad.

Maar de Majdan-activisten van weleer bleven op hem jagen, in het bijzonder Serhii Sternenko, een voormalig regionaal hoofd van de extreemrechtse partij Rechtse Sector en een van de belangrijkste lokale leiders van de Majdan-beweging in Odesa in 2014. Sternenko beschuldigde de burgemeester al in 2019 van het bezit van de Russische nationaliteit, iets wat Troechanov altijd afdeed als flauwekul. In 2018 werd de activist tijdens een aanval neergeschoten en raakte hij gewond, waarbij hij zichzelf verdedigde en een aanvaller dodelijk verwondde. Sternenko gelooft nog steeds dat Troechanov de opdrachtgever voor die aanslag was, hoewel dat nooit is bewezen.

‘Jullie zijn gewoon wezens zonder afkomst, zonder stam, zonder moraal en waarden, en zonder toekomst’

Toch voert het te ver om Troechanov als pro-Russisch af te schilderen. Toen Rusland in juli 2023 een deel van het historische centrum van de stad in as legde, haalde hij ongekend fel uit naar de aggressor ‘Als jullie wisten hoeveel haat Odesa voor jullie koestert. Jullie vechten tegen kleine kinderen, tegen orthodoxe kerken’, foeterde hij. ‘Jullie zijn gewoon wezens zonder afkomst, zonder stam, zonder moraal en waarden, en zonder toekomst.’

Twijfels over het Russische paspoort

Op 14 oktober kwam alsnog het bewijs waarvan activist Sternenko al jaren beweerde dat het bestond: de SBOe publiceerde een afbeelding waarop het Russische paspoort van Troechanov te zien zou zijn. Het document zou zijn uitgegeven in 2015, ná de annexatie van de Krim en het begin van de oorlog in Oost-Oekraïne. ‘Ik heb een deel van deze documenten aangeleverd; ze zijn in verschillende perioden verkregen, van 2015 tot 2020,” pochte Sternenko op X.

Het nieuws kwam op een moment dat Troechanov in zijn eigen stad al onder vuur lag vanwege zware overstromingen enkele dagen eerder, waarbij zeker negen mensen omkwamen. Activisten beschuldigden hem ervan dat het leed minder groot was geweest als hij de riolen en afvoerkanalen beter had onderhouden, zoals hij jaren daarvoor had beloofd.

Al snel werd echter aan de authenticiteit van de documenten getwijfeld, nota bene door Christo Grozev, de voormalige Bellingcat-onderzoeker die veel bewijs over de rol van Rusland bij het neerhalen van vlucht MH17 boven de Donbas boven water wist te krijgen. Hij meende dat de gepubliceerde documenten eerder deel uitmaakten van een Russische desinformatiecampagne dan van een authentiek lek. Volgens hem gebruikt Moskou steeds vaker vervalste ‘bewijsstukken’ over lokale bestuurders in Oekraïne om wantrouwen te zaaien tussen het regionale en centrale bestuur.

Maar het kwaad voor Troechanov is al geschied: hij is zijn Oekraïense nationaliteit kwijt, uit het ambt gezet en als zijn vervanger is politicoloog en professor Igor Koval aangewezen.

De lange arm van Kyiv

Dat Troechanov een corrupte bestuurder is, daar lijken de meesten het over eens te zijn. Maar de manier waarop hij aan de kant is gezet, baart critici zorgen: 'Gezien het feit dat we een Europees land aan het bouwen zijn, rijst de vraag in hoeverre de huidige situatie met Troechanov werkelijk voldoet aan democratische criteria. We bevinden ons momenteel in complexe onderhandelingen over EU-lidmaatschap en zaken als die met Troechanov leveren ons zeker geen punten op’, stelt politicoloog Oleksiy Yakoebin van de Nationale Taras Sjevtsjenko-universiteit in Kyiv.

Dat Troechanov een corrupte bestuurder is, daar lijken de meesten het over eens te zijn. Maar de manier waarop hij aan de kant is gezet, baart critici zorgen

Directeur Martina Bogoeslavets van de anti-corruptieorganisatie Mezha ziet in de schorsing van Troechanov Zelensky’s centralisatie van de macht; iets dat afgelopen zomer ook al naar boven kwam, toen hij de onafhankelijkheid van twee anti-corruptieinstanties inperkte en daar na protesten al snel weer op terug moest komen. ‘Alles valt nu onder het presidentieel kantoor: de lokale begroting, het beheer van gemeentelijk eigendom en de aanstelling en ontslag van leidinggevenden van alle gemeentelijke ondernemingen’, schrijft ze op het onafhankelijke platform Censor.net.

Een centraal punt van kritiek is dat er voldoende juridische middelen beschikbaar waren om Troechanov langs de reguliere rechtsgang te vervolgen. Deze optie was minder risicovol geweest want, vraagt Bogoeslavets zich af: wat als blijkt dat het Russische paspoort inderdaad nep is? ‘In dat geval dreigt internationaal gezichtsverlies en mogelijk compensatie aan Troechanov.’

Ook op straat klinkt kritiek: ‘Wat voor klootzak Troechanov ook is, het is ónze klootzak’, zegt straatverkoper Volodymyr tegen Oekraïnska Pravda. ‘Hij heeft veel gestolen, maar hij heeft ook wegen en stadions aangelegd.’

‘Ze zullen me vermoorden’

En Troechanov zelf? Een dag nadat hij uit het ambt van burgemeester werd gezet, verschenen berichten dat hij het land zou zijn ontvlucht, maar die ontkrachtte hij zelf. Hij plaatste op Telegram een foto van zichzelf met zijn hond wandelend door een park in Odesa, met de tekst dat zijn stad altijd zo prachtig is in de ochtend. Hij ontkent dat hij een Russisch paspoort heeft en kondigde aan verzoeken te zullen richten aan andere landen, waaronder de Verenigde Staten, om bij Rusland na te vragen of hij werkelijk Russisch staatsburger is. Naar Rusland verhuizen is volgens hem geen optie: ‘Ze zullen me vermoorden’, meent hij. Hij slijt zijn dagen volgens het eerder aangehaalde artikel van Oekrainskaja Pravda in het hoofdkantoor van de Oekraïense Thaiboksfederatie - die andere hobby van hem, naast misdaadkomedies kijken.

Update 1 november: een rechtbank in Kyiv plaatste Troechanov op 31 oktober 60 dagen onder huisarrest wegens ambtelijke nalatigheid bij de overstromingen van 30 september, waarbij negen mensen omkwamen. Het OM zegt dat hij de bevolking niet tijdig waarschuwde en dat de afvoersystemen faalden.

Gennadi Troechanov met zijn hond, de dag nadat hij door de Oekraïense president Zelensky uit zijn ambt werd gezet. Foto: Telegram