Oekraïne zit midden in een perfect storm: aan het front gaat het slecht, Kyiv wordt door de VS en Rusland richting een nadelige vredesdeal geduwd en ondertussen speelt er ook nog een groot corruptieschandaal. Het zorgt weliswaar voor instabiliteit, maar van een ineenstorting van Oekraïne is geen sprake, schrijft Jaroslav Hrytsak, historicus en hoogleraar aan de Oekraïense Katholieke Universiteit.
Charkiv zonder straatlicht na een Russische aanval op energie-infrastructuur, november 2025. Foto: Ivan Samoilov / ANP / AFP
In het voorjaar van 1994 publiceerde The Economist een speciaal nummer met de titel ‘Ukraine: The Birth and Possible Death of a Country’. Het artikel stelde de overlevingskansen van de jonge Oekraïense staat ter discussie tegen de achtergrond van een diepe politieke en economische crisis. Door het gebrek aan hervormingen na de val van het communisme bevond het merendeel van de bevolking zich toen op de rand van armoede en de jaarlijkse inflatie was opgelopen tot boven de 10.000 procent.
Dreigende burgeroorlog en revolutie
Het gevaar was des te groter omdat de politieke crisis samenviel met taal- en regionale verdeeldheid tussen het Oekraïenstalige westen en het Russischtalige oosten van Oekraïne. Eind 1993 voorspelde de CIA dat Oekraïne met volle vaart afstevende op een burgeroorlog. Vergeleken met de voorspelde Oekraïense burgeroorlog zouden de bloedige Joegoslavische oorlogen verbleken.
Professor Alexander Motyl van Rutgers University in de Verenigde Staten schreef destijds een artikel getiteld ‘Zal Oekraïne 1994 overleven?’. Zijn antwoord was: het zal overleven. En niet alleen het jaar 1994, maar ook 1995 en 1996 en alle daaropvolgende jaren. Hij kreeg gelijk. Een maand na het artikel in The Economist vonden er presidentsverkiezingen plaats in Oekraïne, waarna de aftredende president Leonid Kravtsjoek vreedzaam de macht overdroeg aan zijn voormalige premier Leonid Koetsjma. Koetsjma regeerde de daaropvolgende 10 jaar, en zijn bewind stabiliseerde Oekraïne.
De keerzijde van deze stabilisatie was de totstandkoming van een corrupt en oligarchisch regime. In 2004 leidde dit tot massale protesten in Kyiv. Ze gingen de geschiedenis in als de Oranjerevolutie, en leken opnieuw het voortbestaan van Oekraïne in twijfel te trekken. De situatie herhaalde zich tien jaar later met een bijna symmetrische nauwkeurigheid, tijdens de Euromaidan-revolutie van 2013-2014. Alleen was de dreiging voor de nationale veiligheid dit keer groter, want direct na de overwinning van Euromaidan annexeerde Rusland de Krim en lokte het een oorlog uit in de Donbas. Die oorlog zou zich volgens de plannen van het Kremlin uitbreiden over heel Zuid- en Oost-Oekraïne.
De zwaarste oorlogswinter
De huidige dreigingen doen echter al die eerdere crises verbleken. Deze maand gaan de Oekraïners hun vierde oorlogswinter in. Er zijn veel tekenen dat dit de zwaarste winter tot nu toe wordt. Er komen namelijk drie crises samen: militair, politiek en economisch. Aan het front blijven de Russen oprukken en langzaam maar zeker nieuwe Oekraïense gebieden veroveren. In het achterland lijden Oekraïners onder constante aanvallen van Russische drones en raketten, die nog nooit zo intensief zijn geweest.
Politiek gezien wordt de Oekraïense regering geteisterd door een corruptieschandaal dat zich heeft uitgebreid tot de naaste omgeving van president Volodymyr Zelensky. Het heeft uiteindelijk geleid tot het aftreden van zijn kabinetschef, Andrij Jermak – de op een na meest invloedrijke politieke rol in Oekraïne na de president. Zelensky zelf verliest snel aan populariteit. Als er nu verkiezingen zouden zijn, zou hij niet alleen verliezen van Valeri Zaloezjny, de voormalig opperbevelhebber, maar zelfs van Kyrylo Boedanov, het hoofd van de Oekraïense inlichtingendienst.
En ten slotte worden Oekraïners geconfronteerd met het vooruitzicht van een koude winter, met stroomonderbrekingen en verwarmingsstoringen, terwijl hun spaargeld verdampt.
Op de rand van de afgrond
Formeel gezien staat Oekraïne op de rand van de afgrond. De ineenstorting van Oekraïne is Poetins strategische doel. Zijn Blitzkrieg-plan is mislukt, daarom heeft hij Oekraïne in een uitputtingsoorlog gedwongen.
Het klassieke voorbeeld van zo'n oorlog is de Eerste Wereldoorlog. De Russisch-Oekraïense oorlog wordt weleens ‘de Eerste Wereldoorlog, maar dan met drones’ genoemd. De uitkomst hangt dan af van welk land de last van de oorlog uiteindelijk niet meer kan dragen: Oekraïne, Rusland of beide – ter herinnering: dat laatste gebeurde aan het einde van de Eerste Wereldoorlog, toen zowel het Russische als het Duitse Rijk instortte.
Maar net zoals in 1994, 2004 en 2014 zijn er ook nu geen echte tekenen dat Oekraïne instort. Voor elke crisis is er een tegenwicht om de crisis te bestrijden. Het belangrijkste probleem van de Oekraïners aan het front is een gebrek aan mankracht. Ze compenseren dit met een leger van drones die doorbraken onmogelijk maken. Elke grote concentratie van Russische troepen wordt vanuit de lucht vernietigd als ze ook maar in de buurt van de frontlinie komt.
Rusland wint niet en Oekraïne verliest niet, dus er is geen reden om te capituleren. Dit is trouwens precies wat de Amerikaanse speciale gezant voor Oekraïne, generaal Keith Kellogg, duidelijk tegen Donald Trump heeft gezegd.
Zelensky behoudt het vertrouwen
Wat de politieke crisis betreft: ondanks de daling in de peilingen geniet Zelensky nog steeds aanzienlijke steun. Volgens peilingen die al na het uitbreken van het corruptieschandaal zijn gehouden, vertrouwt 45 procent van de Oekraïners hem nog steeds. Dat is meer dan het vertrouwen van westerse bevolkingen in hun leiders: dat schommelt rond 10 tot 15 procent. Een uitzondering is Italië, waar premier Giorgia Meloni een vergelijkbaar vertrouwen geniet als Zelensky.
Bovendien kan het corruptieschandaal vanuit een andere invalshoek worden bekeken: als bewijs dat Oekraïne de strijd tegen corruptie serieus aanpakt. In de afgelopen tien jaar heeft het land een enorme doorbraak gemaakt in anticorruptieranglijsten, waarop het Brazilië en Servië heeft ingehaald en Rusland ver achter zich heeft gelaten. Afgelopen zomer, toen de regering probeerde anticorruptie-instanties aan te vallen, gingen Oekraïense jongeren massaal de straat op in grote steden, wat de autoriteiten ertoe noopte pas op de plaats te maken.
Oekraïners gingen deze zomer de straat op om te protesteren tegen het wetsvoorstel dat anti-corruptiewaakhonden onder overheidscontrole zou brengen. Foto: Tetiana Dzhafarova / ANP / AFP
Op reis door Oekraïense steden, zelfs die dicht bij de frontlinie, lijkt de economische crisis mee te vallen: transport, supermarkten, banken en theaters functioneren daar nog steeds. Oekraïners hebben al drie oorlogswinters overleefd en hebben geleerd te leven wanneer er geen elektriciteit en warmte is. Ze hebben generatoren, brandhout en warme kleding ingeslagen.
Kampioenen in overleven
Oekraïners zijn kampioenen in overleven. Die veerkracht kan worden verklaard door hun verleden. Historisch onderzoek toont een duidelijke trend: hoe meer rampen samenlevingen meemaken, hoe veerkrachtiger ze worden. Het Oekraïne van de twintigste eeuw zit vol geweld. Men zegt dat hier tussen 1914 en 1945 elke tweede man en elke vierde persoon omkwam.
Je zou denken dat frequente rampspoed de wil om te overleven breekt, maar het tegenovergestelde is waar: hoe meer beproevingen mensen ondergaan, hoe beter ze voorbereid zijn op de volgende. Dat geldt dus ook voor de Russische bombardementen op Oekraïense steden en dorpen. Bovendien is de kans om slachtoffer te worden van een nachtelijke luchtaanval ongeveer even groot als de kans om om te komen bij een verkeersongeluk. De dreiging neemt wel toe naarmate je dichter bij de frontlinie komt.
De bevolking wordt niet zozeer gekweld door het gevoel van dreiging als wel door de onzekerheid: hoe lang kunnen we dit nog volhouden? Natuurlijk willen de mensen dat er een einde komt aan deze verschrikkingen, in plaats van het eindeloos te blijven ondergaan. Toch blijft de meerderheid – 75 procent, volgens de meest recente peiling uit november – geloven in een Oekraïense overwinning en is men optimistisch over de toekomst van Oekraïne: het land zal toetreden tot de EU, op veel internationale investeringen kunnen rekenen, en een welvarend en technologisch ontwikkeld land worden met een sterk leger.
Oekraïne overgelaten aan het Kremlin
In tijden van onzekerheid en onduidelijkheid kan ook de geschiedenis uitkomst bieden. Hoe dieper we in het verleden kunnen kijken, hoe duidelijker het beeld van de toekomst wordt.
Vanuit historisch perspectief kampt Oekraïne met de typische problemen van een jonge staat die is ontstaan uit de brokstukken van het oude regime. Die problemen kunnen lang aanhouden. Neem buurland Polen. Na het uitroepen van zijn onafhankelijkheid in 1918 was Polen de daaropvolgende twintig jaar een instabiel en corrupt land. In 1926 onderging het een staatsgreep, gevolgd door bijna tien jaar autoritair bewind. In september 1939 werd Polen het eerste slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog en in de daaropvolgende vijf jaar verdween het volledig van de wereldkaart, om vervolgens te herrijzen als een communistisch land. Maar in 1989 kwam de anticommunistische oppositie aan de macht. Die voerde hervormingen door en transformeerde een van de armste landen van Europa in de twintigste economie van de wereld.
Oekraïne had minder geluk. Het begon zijn weg naar onafhankelijkheid in dezelfde tijd, maar onder ongunstiger omstandigheden: het was een van de belangrijkste strijdtonelen van de Eerste Wereldoorlog, en na het einde van die oorlog werd Oekraïne het toneel van een oorlog van ‘allen tegen allen’: hier vochten maar liefst zeven legers tegen elkaar, en in Kyiv vond liefst elf keer een machtswissel plaats. De kans om onder zulke omstandigheden een stabiele staat op te bouwen was nul.
Ook het beleid van de zegevierende Entente speelde een grote rol. In tegenstelling tot in Polen weigerde de Entente de Oekraïense strijd financieel, diplomatiek en met munitie te steunen, omdat ze die als pro-Duits of pro-communistisch beschouwde. Vanaf dat moment – tot de val van het communisme – raakte de Oekraïense kwestie in geopolitieke isolatie en werd die bij gebrek aan beter overgelaten aan het Kremlin.
Van boerenland tot volwassen burgermaatschappij
Er waren ook interne oorzaken. In tegenstelling tot Polen had Oekraïne geen eigen aristocratie en vormden Oekraïners een minderheid onder de stedelijke middenklasse; hun elite vormde een smalle laag in een overwegend agrarische (tot 90 procent), laagopgeleide samenleving. Historici zijn echter geneigd externe factoren te beschouwen als belangrijker dan interne factoren voor het falen van de Oekraïense revolutie van 1917-1920.
Nu ziet de situatie er heel anders uit. In de oorlog met Rusland hebben de Oekraïners de steun van de grootste westerse landen, en Oekraïne heeft groen licht gekregen voor Europese integratie. De Oekraïense samenleving zelf is nu verstedelijkt, de economie is voornamelijk een diensteneconomie, en het onderwijsniveau is een van de hoogste in Europa.
In Oekraïne is een revolutie van de jeugd in gang gezet – wie dat niet begrijpt, begrijpt weinig van Oekraïne
En het belangrijkste: de kern van de Oekraïense elite bestaat uit jonge mensen of mensen van middelbare leeftijd, die zich de USSR nauwelijks herinneren, hervormingsgezind zijn, en de blik op het Westen richten. Zelensky, Zaloezjny, Boedanov en andere Oekraïense leiders die het vertrouwen van het volk hebben zijn niet ouder dan circa 50. De leeftijd van Vladimir Poetin en zijn entourage ligt rond de 70. De twee opstanden van 2004 en 2014 hebben in Oekraïne een revolutie van de jeugd in gang gezet. Wie dat niet begrijpt, begrijpt weinig van Oekraïne.
Natuurlijk is die combinatie van interne en externe factoren voor de Oekraïners geenszins een garantie op de overwinning. Maar duidelijk is dat Oekraïne niet op de rand van de afgrond staat. Een ineenstorting – zoals Ernest Hemingway beschreef: eerst langzaam en dan plotseling – is mogelijk. Maar van alle voorliggende scenario's voor Oekraïne is een ineenstorting het minst waarschijnlijk.
Politieke reset
Om de kans op succes te vergroten, heeft Oekraïne een politieke reset nodig. Het doel daarvan is het doorvoeren van hervormingen die al zijn ingezet, maar niet zijn voltooid – in de eerste plaats het bouwen van mechanismen voor onafhankelijke rechtspraak en corruptiebestrijding – en op de lange termijn klaar zijn voor oorlog. Want Poetin is van plan lang te blijven leven, en zelfs na zijn dood zal een vijandig Rusland niet zomaar verdwijnen.
Hier dringt zich de belangrijkste historische conclusie op: zoals de geschiedenis laat zien, ontstaan zulke radicale hervormingen niet uit welvaart, maar in tijden van de diepste crisis. Voorbeelden zijn Engeland in de zeventiende eeuw, de VS, Frankrijk en Japan in de negentiende eeuw, en Duitsland, Polen en Israël in de twintigste eeuw.
Net als hen maakt Oekraïne zijn periode van ‘oorlogen en revoluties’ door. Dat het land zal slagen is allerminst zeker. Maar er is ook geen reden om aan te nemen dat zijn pogingen tot mislukking gedoemd zijn.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
