Apple, Google en Telegram zwichten onder druk van het Kremlin

Apple en Google verwijderden na sommering van de Russische overheid Aleksej Navalny's 'Slim stemmen' app uit hun app stores. Het was de zoveelste tegenvaller voor Russen die tegen de hegemonie van Kremlin-partij Verenigd Rusland wilden stemmen. De Amerikaanse tech-reuzen deden dit eerder in China, aldus cybersecurity expert Mariëlle Wijermars. De genadeslag voor protestgeluiden gaf Pavel Doerov, die 'Slim stemmen' blokkeerde op zijn Russische chatdienst Telegram.

verkiezingen vervalsingen lobanov popovHoe Verenigd Rusland-kandidaat Jevgeni Popov in Moskous kiesdictrict in 1 nacht van plaats wisselde met de communistische oppositiekandidaat Michail Lobanov. Het verschil: electronisch stemmen. Lobanov werd gepropageerd door 'Slim stemmen' app (illustratie: The Insider)

door Mariëlle Wijermars

In de aanloop naar de Russische parlementsverkiezingen liepen de spanningen tussen de Russische autoriteiten en Amerikaanse technologiebedrijven Apple en Google hoog op. Zó hoog zelfs dat de Amerikaanse ambassadeur in Moskou op het matje werd geroepen en vertegenwoordigers van beide bedrijven op de dag vóór de verkiezingen door senatoren van het Hogerhuis van het Russische Parlement het vuur aan de schenen werd gelegd.

En met succes: Google en Apple verwijderden Navalny’s ‘Slim Stemmen’ app uit hun app stores waardoor het voor Russen vrijwel onmogelijk werd de app te downloaden. Hoe kon het zo ver komen? En wat betekent de knieval van de Amerikaanse technologiebedrijven voor de toekomst van internetvrijheid? 

‘Slim Stemmen’ 

Dat het geen vrije en eerlijke verkiezingen werden stond al bij voorbaat vast. De beweging van oppositie figuur Aleksej Navalny werd in juni van dit jaar aangemerkt als extremistische organisatie. Onafhankelijke kandidaten die in het verleden betrokken zijn geweest bij de beweging konden zich hierdoor niet kandidaat stellen. Ook enkele kandidaten van de ‘loyale’ oppositiepartijen werden van de kieslijst geweerd.

Toch was het nog geen gelopen race. Machtspartij Verenigd Rusland moest haar meerderheid in het parlement zien te behouden, terwijl de populariteit van de partij al jaren sterk afneemt.

Navalny’s Anti-Corruptie Stichting (FBK) probeerde met de ‘Slim Stemmen’ strategie ondertussen het kiesgedrag van Russische burgers te beïnvloeden: via een website en de Navalny app werden mensen aangemoedigd om op kansrijke kandidaten van de gedoogde 'oppositiepartijen', zoals de Communistische Partij, te stemmen om daarmee het aantal zetels voor Verenigd Rusland te beperken. De strategie vormde een (extra) obstakel voor het regime om de gewenste uitslag te behalen en dus werd alles in het werk gesteld dit te voorkomen.

FBK publiceerde de lijst van aanbevolen kandidaten op 15 september, twee dagen voor de verkiezingen. Tegen die tijd was de ‘Slim Stemmen’ website in Rusland al lang geblokkeerd. Ook de Navalny app was (zonder een VPN-verbinding te gebruiken) grotendeels onbereikbaar. Daar waar de Russische technologiebedrijven direct gehoor gaven aan het verbod van overheidswege, boden hun internationale tegenhangers aanvankelijk meer weerstand.

'Inmenging in de verkiezingen'

De Russische telecomwaakhond Roskomnadzor sommeerde Google en Apple midden augustus al om de Navalny app uit hun app stores te verwijderen. Deden ze dit niet, dan zou dit beschouwd worden als inmenging in de verkiezingen, met mogelijk verstrekkende gevolgen. Om de dreigementen kracht bij te zetten kwamen rechtshandhavers langs op het kantoor van Google in Moskou. De Amerikaanse ambassadeur werd ontboden op het Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken om de Tech giganten tot de orde te roepen. De Interim-Commissie voor de Bescherming van Staatssoevereiniteit en Preventie van Buitenlandse Inmenging van de Russische Federatieraad, tenslotte, onderwierp de advocaten van de bedrijven kort voor het openen van de stemlokalen aan een kritisch verhoor.

De technologiebedrijven, die zich graag presenteren als pleitbezorgers van een vrij internet, zwichtten uiteindelijk onder de druk - naar verluidt nadat Rusland forse boetes in het vooruitzicht stelde en dreigde hun lokale werknemers te vervolgen. Ze verwijderden de app op de ochtend van de eerste verkiezingsdag. In de officiële brief, die door FBK-directeur Ivan Zjdanov op Twitter werd gedeeld, stelde Apple dat de app illegale informatie zou bevatten en daarmee in strijd zou zijn met de App Store richtlijnen.

Hierna volgde een kat-en-muisspel tussen FBK, die de lijst van kandidaten op steeds weer andere platformen publiceerde, en Roskomnadzor, die vervolgens de documenten weer probeerde te laten verwijderen. Hierbij gaf Google ook gehoor aan het verzoek twee publieke documenten met de namen van de aanbevolen kandidaten op Google Docs te blokkeren. YouTube (ook eigendom van Google) blokkeerde twee FBK-video’s over ‘Slim Stemmen’ voor Russische internetgebruikers.

verkiezingen vervalsingen golos kaartVerkiezingswaakhond Golos (De stem), tot 'buitenlands agent' verklaard, publiceerde een interactieve kaart met gemelde misstanden rondom de verkiezingen in Rusland

Het verraad van Telegram

Het optreden van de Amerikaanse technologiebedrijven werd stevig bekritiseerd, maar kwam niet volledig als een verrassing. Ook in andere autocratieën, zoals China, hebben de bedrijven eerder verregaande concessies gedaan. Dat ook de Russische messaging applicatie Telegram zwichtte, een platform dat doorgaans absolute vrijheid van meningsuiting voorstaat en zegt op te komen voor de rechten van burgers in autoritaire staten, was echter onverwacht.

Laat in de avond van de eerste verkiezingsdag kondigde Telegram oprichter Pavel Doerov (die in 2014 Rusland veiligheidshalve verliet) aan dat de ‘Slim Stemmen’ bot, waarmee kiezers gemakkelijk de aanbevolen kandidaat voor hun kiesdistrict konden vinden, per direct zou worden geblokkeerd. Dit was een grote klap voor FBK, aangezien de bot na het blokkeren en verwijderen van de Navalny app voor Russen de voornaamste manier was om de lijst te raadplegen. In zijn toelichting schoof Doerov de verantwoordelijkheid grotendeels af op Apple en Google door erop te wijzen dat apps, zoals Telegram, volledig afhankelijk zijn van hun app stores. De beschikbaarheid en het voortbestaan van de apps is daarmee overgeleverd aan de politieke en juridische inschattingen van de grote technologiebedrijven.​​

Naast zijn kritiek op de macht van ‘Big Tech’, stelde Doerov echter ook dat Telegram de bot blokkeerde om zo het verbod op het voeren van politieke campagnes op verkiezingsdagen te respecteren. Dat Telegram dit pas aan het einde van de eerste verkiezingsdag deed, terwijl de Russische wet bij meerdaagse verkiezingen een verbod op campagne voeren voorschrijft op de eerste verkiezingsdag vanaf 12:00, zorgde ervoor dat deze claim door critici niet serieus werd genomen. De teleurstelling over het optreden van Telegram was dan ook groot.

pavel durov telegramPavel Doerov van Telegram stelde zich graag voor als voorvechter van het vrije internet

Gevaarlijk precedent

Ondanks de pogingen van FBK om al deze beperkingen te omzeilen, werd de toegang tot de ‘Slim Stemmen’ instructies door het optreden van Roskomnadzor en het inschikken van Google, Apple en Telegram ernstig beperkt. De vele spoiler campagnes die voorafgaand en tijdens de verkiezingen circuleerden hadden hierdoor mogelijk meer impact: Russen konden onjuiste informatie over welke kandidaat werd gesteund door FBK niet verifiëren aan de hand van de officiële lijst.

Of de strategie uiteindelijk effect heeft gehad is moeilijk vast te stellen. Volgens onafhankelijke verkiezingswaarnemer Golos, die voorafgaand aan de verkiezingen werd aangemerkt als buitenlands agent, is er grootschalige fraude gepleegd waardoor de uitslagen een vertekend beeld geven van het stemgedrag van Russen. Dat de Communistische Partij, waar de grote meerderheid van de door FBK aanbevolen kandidaten lid van waren, het verhoudingsgewijs goed deed in de verkiezingen kan ook verband houden met daadwerkelijke steun voor deze partij, bijvoorbeeld vanwege de dalende levensstandaard. Communistenleider Gennadi Zjoeganov zei de verkiezingsuitslag in Moskou in ieder geval niet te zullen erkennen.

De confrontatie tussen de Russische autoriteiten en internationale platformen schept echter een gevaarlijk precedent dat ook buiten Rusland gevolgen kan hebben. Niet eerder slaagde Rusland erin hen op een dergelijke manier medeplichtig te maken aan het beperken van burgerlijke en politieke rechten. Hierbij lijkt het feit dat het bestempelen van Navalny’s beweging als extremistische organisatie evident politiek gemotiveerd was weinig verschil te maken: als de druk voldoende wordt opgevoerd, schikken de technologiebedrijven zich uiteindelijk naar de nationale wetten. Het is te verwachten dat Rusland deze overwinning zal gebruiken om verdere medewerking bij online censuur af te dwingen.

Het staat al langer vast dat internationale technologiebedrijven door hun handelen het schenden van mensenrechten door autoritaire regimes faciliteren. Hun dominante positie als centrale schakels in de digitale infrastructuur zorgt ervoor dat burgers in landen waar politieke vrijheden onder druk staan er een machtige tegenstander bij krijgen.