Volgens bronnen rond het Kremlin was Poetin zo woest over de invasie van Koersk dat hij besloot alle mogelijke vredesvoorstellen van tafel te vegen. Oekraïne moet van de kaart verdwijnen. Zelensky probeert intussen het Westen te overreden Oekraïne enige vorm van veiligheid te bieden. Maar hoe gaat Mark Rutte de 32 lidstaten van de NAVO overreden te kiezen voor een onorthodoxe oplossing?
Secretaris-generaal van de NAVO Mark Rutte in Kyiv (foto NAVO)
door Laura Starink
Als we hoge anonieme bronnen rondom de Russische president moeten geloven, dan heeft de Oekraïense inval in de provincie Koersk, begin augustus, Poetin tot zulke razernij gedreven dat alle kansen op vredesbesprekingen voor de komende tijd zijn verkeken.
De vernedering was zo groot dat Poetin besloten zou hebben Oekraïne de komende jaren compleet met de grond gelijk te maken. Geheime besprekingen over territoriale concessies, indamming van wederzijdse aanvallen op energie-infrastructuur en gevangenenruil op een geplande top in Qatar in augustus zouden ook om die reden zijn afgebroken.
Dit is de strekking van een artikel van de doorgaans goed geïnformeerde journalisten Farida Rustamova en Maxim Tovkaylo, gepubliceerd op hun Substack-nieuwsbrief Faridaily. Hun bronnen rondom de presidentiële administratie leggen, met andere woorden, voor de zoveelste keer de verantwoordelijkheid voor het stuklopen van mogelijke vredesbesprekingen bij de Oekraïense president Zelensky, die met de inval in Koersk juist de druk op Rusland om aan de onderhandelingstafel te verschijnen wilde opvoeren.
Eerder legde Poetin – unisono met sommige westerse experts – de schuld voor de oorlog ook al bij de Oekraïners. Een reële kans op vrede zou al in april 2022 hebben bestaan tijdens gesprekken in Istanboel, toen de Russen, verrast door de onverwacht felle Oekraïense weerstand, tot concessies bereid leken, maar de Oekraïners uit woede over de slachtingen in Boetsja en Irpin elk overleg afbraken. Dit Kremlin-narratief is afdoende naar het rijk der fabelen verwezen, nu proberen de Russen de zwarte Piet opnieuw naar Zelensky te schuiven, die intussen met een eigen vredesplan de Europese hoofdsteden afreist, vooralnog zonder veel succes.
Vrede achter de horizon
Rustamova en Tovkaylo tekenden uit de mond van de Russische elite op dat vredesbesprekingen sinds Koersk achter de horizon zijn verdwenen. ‘Het is allemaal te ver gegaan, ik geloof niet dat er enige vorm van vredesproces zal zijn. Niets zal stoppen totdat Oekraïne ineenstort’, zei de CEO van een groot staatsbedrijf in Rusland die regelmatig met Poetin verkeert.
Onder hun hooggeplaatste Russische gesprekspartners leefde afgelopen zomer nog enige hoop op verbetering van de betrekkingen met het Westen, getuige de grote uitwisseling van politieke gevangenen tegen een handvol Russische criminelen. Ook zou er een deal op tafel hebben gelegen bij een bijeenkomst tussen Russische en Oekraïense generaals, gepland voor 22 of 23 augustus in Qatar. Rusland en Oekraïne zouden daar afspraken hebben willen maken over een moratorium op wederzijdse aanvallen op hun energie-infrastructuur. Terwijl Rusland stelselmatig Oekraïense energievoorzieningen bombardeert, slaagt Oekraïne er immers het laatste jaar in met drone-aanvallen bijna dagelijks vuurzeeën te ontketenen bij Russische olie- en wapenopslagplaatsen.
De Russen ontkennen overigens dat er besprekingen gaande waren. ‘Niemand heeft iets afgebroken omdat er niets was om af te breken’, zei Maria Zacharova, woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken, in augustus tegen de Washington Post. ‘Er zijn geen directe of indirecte onderhandelingen tussen Rusland en het Kyiv regime geweest over de veiligheid van civiele kritieke infrastructuur’.
Rustamova’s gesprekspartners vertellen een ander verhaal. ‘Het zou een win-win situatie zijn geweest’, zei een bron die betrokken was bij de onderhandelingen. ‘Tussen de 15 en 20 procent van Ruslands olieraffinage is verwoest en beide kanten verwachtten een zware winter’, aldus de bron. Er zouden ook andere voorstellen voor de-escalatie op tafel hebben gelegen, zoals de beperking van de inzet van bijzonder verwoestende wapens.
Operatie Koersk
Op 6 augustus trokken Oekraïense troepen de grens van de Russische provincie Koersk over. Ze ondervonden nauwelijks weerstand. Pas zes dagen later, op 12 augustus, doorbrak Poetin de radiostilte en riep zijn Veiligheidsraad bijeen. Hij gaf de opdracht de vijand direct te verdrijven.
‘Het wordt nu steeds duidelijker waarom het Kyiv regime onze voorstellen voor een vreedzame regeling heeft verworpen, evenals die van betrokken en neutrale bemiddelaars’, aldus Poetin tijdens die zitting. ‘Maar wat voor onderhandelingen kunnen we hebben met hen die rücksichtslos burgers en civiele infrastructuur aanvallen of onze kerncentrales bedreigen?'
Tegen de achtergrond van de dagelijkse Russische bombardementen op Oekraïense steden behoeven zijn uitspraken geen commentaar. Maar ruim twee maanden later is een substantieel deel van de provincie nog steeds in Oekraïense handen. Volgens officiële Russische bronnen zijn meer dan 110.000 burgers de provincie Koersk inmiddels ontvlucht. De afgelopen weken hebben de Russen volgens militaire experts ongeveer eenderde van het door Oekraïne bezette grondgebied terugveroverd. Over het nut van de Oekraïense operatie blijven de meningen verdeeld.
Volgens de gesprekspartners van Rustamova en Tovkaylo zou Poetin in augustus tot de conclusie zijn gekomen dat de Oekraïners de besprekingen in Qatar hebben misbruikt als dekmantel voor de invasie in Koersk.
‘Het Kremlin is tot de conclusie gekomen de Oekraïense staat te vernietigen. Het heeft er alle schijn van dat dit uit zal lopen op een oorlog zonder regels waarbij beide partijen erop uit zijn om de dingen moeilijker te maken voor elkaar’, aldus een bron. Dat Poetin zou overwegen territorium in de provincie Koersk te ruilen voor bezet gebied in Oost-Oekraïne acht deze persoon zeer onwaarschijnlijk.
De NAVO-paraplu
Aan Oekraïense zijde ziet de situatie er intussen iets minder onverzoenlijk uit. De druk op het Oekraïense leger en de samenleving is enorm en de Russen rukken langzaam maar gestaag op naar de grenzen van de vier provincies die Poetin al in september 2022 illegaal aan de Russische Federatie heeft toegevoegd.
De Financial Times tekende uit de mond van westerse diplomaten op dat er in Kyiv een zekere bereidheid tot concessies valt te bespeuren. Zelensky probeert al weken zijn eigen vredesplan bij de internationale gemeenschap aan de man te brengen. Zijn uitgangspunt daarbij blijft glashelder: er kan slechts met de Russen gepraat worden vanuit een positie van kracht. Voor hem betekent dat (een vorm van) lidmaatschap van de NAVO en toestemming om westerse lange-afstandsraketten te gebruiken om de Russen militair op eigen grondgebied te treffen.
Zelensky arriveert in Washington voor de VN-bijeenkomst in september 2024 (foto presidentiële administratie)
In ruil daarvoor zou Oekraïne bereid zijn de herovering van de door Rusland bezette gebieden tijdelijk te ‘bevriezen’ in de hoop dat op termijn een diplomatieke oplossing zal kunnen worden gevonden. Dat betekent geen acceptatie van de bezetting, maar een zoektocht naar andere middelen om recht te doen zegevieren. Het laat zien dat Kyiv beseft dat de oorlog niet eindeloos meer is vol te houden.
Maar Oekraïne staat op het begrijpelijke standpunt dat concessies alleen gedaan kunnen worden als Rusland tegelijk wordt ingedamd in zijn territoriale ambities. Zelensky ondervindt vooralsnog veel tegenwind. Te elfder ure besloot president Biden, officieel vanwege de noodsituatie rond orkaan Milton, een belangrijke militaire bijeenkomst op de Amerikaanse luchtmachtbasis in het Duitse Ramstein, gepland voor 12 oktober, af te blazen. Biden komt nu op 18 oktober naar Duitsland voor gesprekken met Bondskanselier Scholz, maar een bijeenkomst van de Ukraine Defense Contact Group in Ramstein staat niet op de agenda. Dat is een slecht teken. Zelensky heeft haast en reist intussen van Europese hoofdstad naar hoofdstad om zijn vredesvoorwaarden persoonlijk uit te leggen.
Merkwaardig is dat Zelensky's vredesplan tot op de dag van vandaag nog niet aan de Oekraïense bevolking is voorgelegd. Zelensky wil kennelijk eerst toezeggingen van zijn bondgenoten. Anders dan Poetin heeft hij rekening te houden met de volksgunst en ook onder de Oekraïners groeit de scepsis over het Westen. Volgens een recente opiniepeiling van het Internationale Instituut voor Sociologie in Kyiv gelooft nog 54% van de Oekraïners dat het Westen streeft naar een rechtvaardige afloop van de oorlog, terwijl 38% van de bevolking meent dat het Oekraïne zal dwingen een onrechtvaardige vrede te accepteren. Maar over de gehele linie neemt de oorlogsmoeheid toe.
Ook Oekraïense experts discussiëren natuurlijk volop over de mogelijke varianten voor een veiligheidsparaplu voor Oekraïne. Volgens Alyona Getmanchuk, bijvoorbeeld, zou het een optie kunnen zijn afspraken te maken met een 'coalition of the resolute' van NAVO-lidstaten als Scandinavië, Polen en de Baltische staten over enige vorm van militaire aanwezigheid in Oekraïne vóór een definitieve toetreding tot het bondgenootschap.
Poetin praat op 25 september 2024 met zijn Veiligheidsraad over nucleaire afschrikking (foto Kremlin)
West-Duitsland en andere varianten
In NAVO-kringen wordt al langer gespeculeerd over een onorthodoxe oplossing voor lidmaatschap. Volgens de net afgetreden NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg is een constructie denkbaar waarbij artikel 5 van het NAVO handvest (een aanval op 1 lidstaat is een aanval op allen) voor Oekraïne-minus-de-bezette-gebieden wel van kracht zou kunnen worden. Hij verwijst daarbij naar het voorbeeld van West-Duitsland, dat in 1955 lid werd van de NAVO.
Tegen de Financial Times zei Stoltenberg, inmiddels 'de stem van Oekraïnes teleurstelling' gedoopt: 'West-Duitsland beschouwde Oost-Duitsland als onderdeel van het grotere Duitsland. Ze hadden geen ambassade in Oost-Berlijn. Maar de NAVO beschermde alleen West-Duitsland. Als er een wil is dan zijn er altijd wegen naar een oplossing. Maar je moet een duidelijke lijn hebben vanwaar artikel 5 van kracht wordt. En Oekraïne moet al het grondgebied totaan die grens onder controle hebben.'
Sceptici zeggen dat die vergelijking mank gaat omdat juist die grens tussen Rusland en Oekraïne eigenlijk al sinds 2014 niet meer vaststaat. Zelfs de twee Minsk-vredesakkoorden uit 2014 en 2015 hebben geen duidelijke demarcatielijn tussen Rusland en Oekraïne kunnen garanderen. En de situatie is er sinds de openlijke Russische invasie van 2022 vele malen slechter op geworden. Op welk moment kan dan artikel 5 van kracht worden?
Stoltenberg kan nu vrijuit praten. Achteraf zegt hij tegen de Financial Times zich verantwoordelijk te voelen voor de westerse fouten bij het begin van Ruslands invasie. 'Als er iets is dat ik nu betreur en veel duidelijker zie is dat we Oekraïne vóór de invasie veel eerder veel meer militaire steun hadden moeten geven. En we hadden ze meer geavanceerde wapens moeten geven na de invasie. Ik neem mijn deel van de verantwoordelijkheid daarvoor.'
In het artikel The Impending Betrayal of Ukraine voor de gezaghebbende Britse thinktank RUSI (Royal United Services Institute) legt Tim Willasey-Wilsey de verantwoordelijkheid nu duidelijk bij Europa: 'Dit had Europa's oorlogsmanagement moeten zijn. Ondanks decennia van discussie over Europese defensie, bleek het te gemakkelijk om op de gulheid van de VS te vertrouwen. Dit heeft Europa de gevangene gemaakt van de Amerikaanse verkiezingen. Het heeft Europa ook doen terugdeinzen voor moeilijke beslsiingen die geholpen zouden hebben de oorlog te winnen: verhoging van defensieuitgaven, 24-uurs-economie in munitiefabrieken, prijsstijgingen in de kosten voor voedsel en energie en politieke risico's zoals het bevriezen van tegoeden. Wat er nu overschiet voor Europa is een plek opeisen aan de onderhandelingstafel en pleiten voor NAVO-lidmaatschap als onderdeel van elke [vredes]regeling.'
Hoe zal de nieuwe secretaris-generaal van de NAVO, Mark Rutte, groot vriend van Zelensky, voorkomen dat hij later op zulke cruciale fouten gaat terugkijken als zijn voorganger? Rutte houdt zijn kaarten nog tegen de borst. Zijn eerste bezoek bracht hem naar Kyiv waar hij onvoorwaardelijke steun uitsprak voor Oekraïne en herhaalde dat Oekraïne ooit lid zal worden van de NAVO. Maar Rusland zal hoe dan ook woedend reageren op welke vorm van NAVO-lidmaatschap voor (een deel van) Oekraïne. Voor Poetin is dat de ultieme nederlaag. Voor de zoveelste keer dreigde hij deze maand daarom met nucleaire vergelding. Hoe gaat Mark Rutte de 32 lidstaten van de NAVO op één lijn krijgen voor welke onorthodoxe oplossing voor de overleving van Oekraïne dan ook?