Moldova kiest op 20 oktober niet alleen een nieuwe president, maar bepaalt ook de internationale koers die het land de komende jaren zal varen. De zittende president, de hervormingsgezinde en pro-Europese Maia Sandu, neemt het op tegen kandidaten die pleiten voor een neutraal Moldova, balancerend tussen Brussel en Moskou. Wat staat er op het spel?
Een protestbord met de tekst "Maia Sandu en de EU – armoede en kou in elk huis" tijdens een demonstratie in hoofdstad Chişinǎu op 12 oktober 2024. Foto: Daniel Mihailescu / AFP / ANP
door Daan de Vries
Onder Sandu heeft Moldova de afgelopen vier jaar resoluut afstand genomen van Rusland en toenadering gezocht tot de Europese Unie. Op dat vlak kan Sandu buigen op een tastbaar succes: het bereiken van de status van kandidaat-lid van de EU in 2022.
Haar felle stellingname tegen de Russische invasie van Oekraïne heeft Sandu krediet opgeleverd in Brussel. ‘Moldova sprak zich direct na de invasie zeer stellig uit tegen de Russische agressie,’ zegt Moldova-expert Marina Ohanjanyan van Instituut Clingendael. ‘Dat is nogal wat voor een land in de situatie van Moldova.’ Moldova is een van de armste landen van Europa en importeerde tot 2022 al zijn gas en een groot deel van zijn elektriciteit uit Rusland.
Om haar internationale succes te verzilveren, heeft Sandu er alles aan gedaan om de geopolitieke oriëntatie van Moldova centraal te stellen in de verkiezingscampagne, legt Ohanjanyan uit. ‘Ze heeft zichzelf gepresenteerd als het gezicht van de pro-Europese stem, omdat ze daarin concrete resultaten heeft behaald,’ aldus Ohanjanyan. Niet voor niets heeft Sandu de presidentsverkiezingen gekoppeld aan een referendum over grondwetswijzigingen die noodzakelijk zijn voor een Moldavisch EU-lidmaatschap.
Neutraliteit
De Russische invasie van Oekraïne heeft er echter toe geleid dat vrijwel geen enkele Moldavische politicus nog openlijk pleit tegen Europese integratie. ‘Kandidaten die in het verleden een pro-Russisch profiel hadden, brengen dat niet meer nadrukkelijk naar voren,’ zegt Ohanjanyan.
Ook Sandu’s belangrijkste tegenstander, oud-aanklager Aleksandr Stoianoglo, vaart geen uitgesproken anti-Europese of pro-Russische koers. ‘Stoianoglo zegt te staan voor neutraliteit, een buitenlandpolitiek die balanceert tussen Oost en West,’ zegt Ohanjanyan. Die houding wijkt af van het traditionele standpunt van Stoianoglo’s socialistische partij PSRM, de partij van Sandu's pro-Russische voorganger, oud-president Igor Dodon.
Door het contrast met de pro-Europese Sandu op geopolitiek vlak te verkleinen, hopen haar tegenstanders de zittende president de wind uit de zeilen te halen. De vraag is bovendien of geopolitieke overwegingen bij de presidentsverkiezingen doorslaggevend zullen zijn. Uit peilingen blijkt dat de meeste kiezers voor een pro-Europese koers zijn, maar bij de verkiezingen wegen sociaaleconomische kwesties als salarissen en energieprijzen voor veel Moldovars zwaarder.
Op economisch vlak heeft Moldova zware jaren achter de rug. De coronapandemie werd direct gevolgd door de energiecrisis na de Russische invasie van Oekraïne in 2022, toen Moldova bovendien een groot aantal Oekraïense vluchtelingen opving. Het resulteerde in ongekend hoge inflatiecijfers, met een piek van bijna 30 procent in 2022. ‘Het laatste jaar lijkt Moldova economisch weer wat op te krabbelen, maar de inflatie en armoedecijfers zijn nog steeds vrij hoog,’ zegt Ohanjanyan.
Mede door deze crises heeft Sandu de hervormingsbeloften waarmee ze in 2020 werd verkozen – juridische hervormingen, het aanpakken van corruptie – maar ten dele kunnen inlossen.
President Maia Sandu op verkiezingscampagne in Bardar op 15 oktober 2024. Foto: Daniel Mihailescu / AFP / ANP
Ondermijning
President Sandu en de Moldavische regering hebben herhaaldelijk gewaarschuwd dat Rusland zal proberen zich in de verkiezingen te mengen. Zo zou de in Moskou wonende oligarch Ilan Șor, die nauwe banden heeft met het Kremlin, Moldovars geld bieden om tegen het EU-referendum te stemmen. Șor is in Moldova bij verstek veroordeeld tot 15 jaar cel en zijn pro-Russische partij is verboden, maar vanuit Rusland bemoeit hij zich volop met de Moldavische politiek.
Oud-aanklager en presidentskandidaat Aleksandr Stoianoglo bij de aftrap van zijn verkiezingscampagne vorige maand. Foto: Dumitru Doru / EPA / ANP
Tweede ronde
Gezien de laatste peilingen lijkt de kans klein dat een van de elf kandidaten in de eerste ronde meer dan 50 procent van de stemmen weet binnen te halen. In dat geval volgt een tweede ronde, waarin de twee kandidaten met de meeste stemmen in de eerste ronde het tegen elkaar opnemen. Stoianoglo is de favoriet om het in de tweede ronde tegen Sandu op te nemen. Deze zomer peilde Sandu ongeveer 30 procent, met een grote voorsprong op Stoianoglo (iets meer dan 10 procent). ‘Sandu zou het in de tweede ronde weleens moeilijk kunnen krijgen,’ zegt Ohanjanyan. ‘Het is goed mogelijk dat andere partijen zich achter Stoianoglo zullen scharen.’
Mocht Stoianoglo of een andere tegenkandidaat de verkiezingen winnen, zal moeten blijken in hoeverre zij hun neutrale uitlatingen ten aanzien van Rusland en Europese integratie waarmaken. Ohanjanyan verwacht niet dat Moldova direct een volledig antiwesterse koers zal gaan varen, omdat een meerderheid van de bevolking voor EU-lidmaatschap is. ‘Maar zelfs als de koers slechts enigszins neutraler wordt, biedt dat een opening voor Rusland om zijn invloed in Moldova weer te vergroten.’
De belangrijkste kandidaten
Maia Sandu
Maia Sandu (1972) werkte in Washington voor de Wereldbank, toen ze in 2012 werd gevraagd om in haar geboorteland minister van Onderwijs te worden. Drie jaar later richtte ze een eigen partij op, de Partij voor Actie en Solidariteit (PAS). Sandu’s liberale partij is gebaseerd op twee pijlers: Europese integratie en de strijd tegen corruptie.
Haar eerste poging om president te worden strandde, toen ze in 2016 een paar procent van de stemmen tekortkwam tegen de pro-Russische kandidaat Igor Dodon. Vier jaar later wist Sandu Dodon wel te verslaan en werd ze alsnog president. Sandu zette zich in tegen corruptie, voor persvrijheid en voor de Moldavische integratie in de EU, maar haar termijn werd vooral getekend door de coronapandemie en de Russische invasie van Oekraïne, die grote gevolgen hadden voor de Moldavische economie.
Onder Sandu schaarde Moldova zich na de invasie volledig achter Oekraïne, en Sandu heeft de afgelopen jaren herhaaldelijk gewaarschuwd voor Russische inmenging in de Moldavische maatschappij en politiek.
Sandu’s strijd tegen corruptie trof onder meer oud-president Igor Dodon, die in 2022 werd gearresteerd op verdenking van onder meer het aannemen van steekpenningen. Een jaar eerder werd aanklager Aleksandr Stoianoglo ontslagen als openbaar aanklager, eveneens op verdenking van corruptie. De komende presidentsverkiezingen treft Sandu de oud-aanklager als de door Dodon gesteunde tegenkandidaat.
Aleksandr Stoianoglo
Aleksandr Stoianoglo werd in 1967 geboren in Gagaoezië, een autonome regio in het zuiden van Moldova. Van 2019 tot 2021 was hij de Moldavische procureur-generaal, tot hij werd ontslagen wegens corruptieverdenkingen. Begin dit jaar werd hij gedeeltelijk vrijgesproken, maar er loopt nog een rechtszaak tegen Stoianoglo.
De verhouding tussen Sandu en Stoianoglo was vanaf het begin gespannen. Al in 2020, net na haar verkiezing tot president, bekritiseerde Sandu de procureur-generaal over de in haar ogen gebrekkige voortgang in een aantal grote corruptieonderzoeken. Het ging onder meer om het onderzoek naar de beruchte bankfraude waarbij oligarch Ilan Șor ruim een miljard aan Moldavisch gemeenschapsgeld wegsluisde.
Deze zomer meldde de oud-aanklager zich als presidentskandidaat namens de socialistische PSRM van oud-president Igor Dodon. In de campagne pleit Stoianoglo voor een ‘neutraal’ Moldova. Hij zegt niet tegen EU-lidmaatschap te zijn, maar vindt het tempo waarin Sandu Moldova in de EU wil integreren te hoog. Stoianoglo beschouwt Rusland als een belangrijke partner, op gelijke voet met de EU, de VS en China. Moldova zou volgens Stoianoglo moeten streven naar een ‘pragmatische en wederzijds gunstige’ verhouding met Moskou.
Presidentskandidaat Irina Vlah tijdens de campagne. Foto: Irinah Vlah op X
Irina Vlah en Renato Usatîi
Het merendeel van de kandidaten na Sandu en Stoianoglu komt in de peilingen niet boven de 1 procent uit. Irina Vlah en Renato Usatîi peilden de afgelopen maanden tussen de 5 en 10 procent, en hebben dus een kleine kans om tweede te worden.
Onafhankelijk presidentskandidaat Irina Vlah is net als oud-aanklager Stoianoglo afkomstig uit Gagaoezië en komt voort uit dezelfde partij, de pro-Russische PSRM. Vlah diende van 2015 tot 2023 als hoofd van de autonome regio, en was daarvoor tien jaar lang parlementslid. Vlah werd vorig jaar opgevolgd als gouverneur van Gagaoezië door Evghenia Guțul, wier campagne steun kreeg van de voortvluchtige oligarch Ilan Șor.
Tijdens de presidentscampagne heeft Vlah haar pro-Russische profiel – net als Stoianoglo – naar de achtergrond verdreven, door eveneens te pleiten voor een neutraal Moldova. Wel heeft Vlah haar achterban opgeroepen om ‘nee’ te stemmen in het referendum over EU-lidmaatschap, dat gelijktijdig plaatsvindt met de presidentsverkiezingen.
Renati Usatîi (1978) is de oprichter van Partidul Nostru (Onze Partij), een pro-Russische, conservatieve partij die opkomt voor de rechten van de Russisch-sprekende minderheid in Moldova. Bij de vorige presidentsverkiezingen kreeg Usatîi zo’n 17 procent van de stemmen, goed voor een derde plaats achter Sandu en Dodon. Usatîi heeft een Russisch paspoort en zakelijke belangen in Rusland. Tot 2020 onderhield zijn partij banden met de radicaal-rechtse, ultranationalistische Russische politicus Vladimir Zjirinovski. Tijdens de huidige campagne laat Usatîi evenals Vlah en Stoianoglo een minder pro-Russisch geluid horen dan voorheen.
De grote afwezige: Ilan Șor
Sinds de Russische invasie van Oekraïne zijn er weinig Moldavische politici die zich expliciet pro-Russisch uitlaten. Oligarch en politicus Ilan Șor, die naast een Moldavisch paspoort ook de Russische en Israëlische nationaliteit heeft, doet dat wel. Șor kan niet meedoen aan de Moldavische presidentsverkiezingen: hij is in Moldova bij verstek veroordeeld tot 15 jaar cel en houdt zich schuil in Moskou.
Die straf kreeg hij voor zijn betrokkenheid bij een van de grootste fraudezaken ooit, waarbij hij als directeur van een Moldavische bank meer dan een miljard euro aan gemeenschapsgeld wist te stelen.
Formeel speelt Șor geen rol meer in de Moldavische politiek. Zijn naar hemzelf vernoemde partij ȘOR is sinds 2023 verboden. Eerder dit jaar nodigde Șor een groep gelijkgestemden uit in Moskou, waar ze een nieuw politiek blok oprichtten, dat Victorie (Overwinning) heet. Evghenia Guțul, de kersverse gouverneur van Gagaoezië, was een van de ondertekenaars van het oprichtingsmanifest.
Voorafgaand aan de verkiezingen werd er volop gespeculeerd of Șor zich mogelijk achter een kandidaat zou scharen, maar dat heeft hij niet gedaan. Aspirant-kandidate Vasile Bolea, die mee wilde doen namens Șors partij Victorie, werd in september afgekeurd door de kiescommissie. Niettemin werpt Șor vanuit Moskou zijn schaduw over de verkiezingen in Moldova.
Hij probeert vooral de banden tussen Rusland en Gagaoezië warm te houden, door Guțuls gouverneurscampagne te steunen, goedkoop aardgas aan te bieden, salarissen en pensioenen te betalen en door de bouw van pretpark GagauzLand – waar de toegang gratis is. Ook heeft hij vorig jaar mensen betaald om mee te doen aan demonstraties tegen de zittende regering.