In de documentaire How to save a dead friend (2022), legt regisseuse Maroesja Syrojetsjkovskaja op indringende wijze vast hoe haar geliefde ten onder gaat aan drugs. Tegelijkertijd toont het de inertie van de generatie millennials in Rusland die zich machteloos voelt tegenover de toenemende politieke repressie onder Vladimir Poetin. Vanaf 7 september is de documentaire in Nederlandse bioscopen te zien. Wabke Waaijer sprak met regisseuse Maroesja Syrojetsjkovskaja die in Nederland was voor de voorpremière.
Filmmaakster Maroesja Syrojetsjkovskaja was in Amsterdam voor de voorpremiere van 'How to save a dead friend'. Foto's: Wabke Waaijer.
door Wabke Waaijer
In 2009 waren de Moskovieten Maroesja en Kimi in Amsterdam op huwelijksreis, maar niet voor de drugs, ‘dan hadden we net zo goed naar Sint-Petersburg kunnen gaan, daar is het goedkoper’ vertelt regisseuse Maroesja Syrojetsjkovskaja (1989) lachend. In haar documentaire zien we Maroesja – naast hoofdpersoon ook de regisseur –, in een aangrijpende en moeilijke fase van haar leven. Nu, zeven jaar na het overlijden van haar vriend Kimi, oogt ze levenslustig.
Zestien jaar was Syrojetsjkovskaja toen ze de geschiedenisstudent Kimi ontmoette en in hem haar soulmate zag. In tegenstelling tot Maroesja, die opgroeide in een gegoede familie waar alles kon, woont Kimi bij zijn moeder in een troosteloze flat in de Moskouse buitenwijk Boetovo.
Beeld uit 'How to save a dead friend'.
‘Ik kon me niet voorstellen hoe ik zonder hem verder kon leven’ zegt Syrojetsjkovskaja op de voice-over in de documentaire. Ze dacht dat haar laatste levensjaar was aangebroken maar door haar ontmoeting met Kimi krabbelt ze op uit een depressie. Anders dan hij lukt het Syrojetsjkovskaja uiteindelijk wel om de drugs achter zich te laten.
Ook haar camera heeft haar hierbij geholpen. Over een periode van twaalf jaar verzamelde Syrojetsjkovskaja filmmateriaal van haar kennismaking met Kimi in 2005 tot en met zijn dood in 2016. In die tijd studeert ze aan de filmacademie in Moskou en woont ze tijdelijk in de Verenigde Staten. Vrienden en familie raakten eraan gewend dat Syrojetsjkovskaja altijd een camera bij zich had. Voor haar is filmen een manier om grip te krijgen op wat er om haar heen gebeurt.
Het idee om van al het verzamelde filmmateriaal een documentaire te maken, ontstond echter pas na Kimi’s dood. ‘Eind 2018 realiseerde ik me dat ik een film wilde maken over wat Kimi en ik samen hebben doorgemaakt. Toen ben ik gaan zoeken naar partners om de film te realiseren. De film gaat over het bewaren van de herinnering aan iemand waarvan je heel veel hield. Maar het bewaart ook de herinnering aan een tijd, een ruimte, de muziek, alles eigenlijk.’ Het resultaat is een sombere documentaire waarin alleen de melancholische maar aanstekelijke Russische en Engelstalige rockmuziek in staat is de uitzichtloze stemming naar een hoger plan te tillen.
Depressieve federatie
De documentaire doet een beroep op de verbeelding van de kijker en levert weinig context. Het op camera vastleggen van een jongeman die als medicijn voor zijn depressie grijpt naar de drugs en geen andere uitweg meer lijkt te zien dan zelfvernietiging, is geen exclusief Russisch thema. Toch lijkt het niet toevallig dat deze duistere documentaire zich in Rusland afspeelt. Het leven in Rusland is hard en niet iedereen is daar tegen opgewassen.
Zo spreekt Syrojetsjkovskaja herhaaldelijk op de voice-over van ‘De Depressieve Federatie’ en stelt zij voor om van de nationalistische leuze ‘Rusland voor de Russen’ (waarmee de Russen begin jaren nul nog weleens de straat op gingen), de in (in het Russisch) daarop rijmende leuze ‘Rusland voor de bedroefden of in ieder geval voor realisten’ te maken. De documentaire toont herkenbare beelden van desolate, in het duister gehulde flatgebouwen met hier en daar een verlicht appartementje dat onwillekeurig de gedachte oproept dat de bewoners er allemaal eenzaam zijn.
Beeld uit 'How to save a dead friend'. Kimi op zijn kamer.
De documentaire toont het escapisme van de Russische samenleving waar het gevoel van onvermogen om politiek iets te kunnen betekenen mensen doet vluchten in drugs en andere destructieve activiteiten zoals zelfpijniging. Maroesja somt op hoe een hele reeks vrienden, allemaal onnodig jong aan hun einde komen. Ook Kimi’s achttien jaar oudere broer gaat twee keer bijna ten onder aan een overdosis en komt in de gevangenis.
Kimi zelf is een typisch voorbeeld van een roekeloze Rus en springt op een gegeven moment van een brug af in ondiep water, alle adviezen van anderen in de wind wuivend, maar wel onder het toeziend oog van de camera. Maar ook Maroesja zelf zoekt de grenzen op en laat zich ophangen aan haar rugvel nadat het uit is met Kimi.
Hoewel de documentaire grotendeels inzoomt op de lijdensweg van Kimi, wordt er af en toe ook uitgezoomd op de buitenwereld. Zo zien we de overwinningsroes waarin Moskou verkeert nadat Rusland het Nederlands elftal tijdens het Europees kampioenschap voetbal van 2008 met 3-1 verslaat en zich plaatst voor de halve finale. 'Voor heel even gaven we ons over aan de collectieve vreugde, ik wilde gewoon mijn ogen sluiten en geloven in het onmogelijke, dat bij ons, net als bij ons elftal, alles helemaal goed komt', zegt ze op de voice-over. Maar ze waarschuwt de kijker al dat diegenen die hopen op een 'happy end' vanaf daar maar beter kunnen stoppen met kijken.
Beeld uit 'How to save a dead friend'.
Kimi overlijdt uiteindelijk aan een hartkwaal waarvan hij niet wist dat hij er aan leed, die was veroorzaakt door overmatig drugs- en alcoholgebruik. Kimi’s moeder en Maroesja ogen berustend. Maroesja koestert de jaren die ze met Kimi heeft doorgebracht en bedankt hem voor zijn 'geweldige gezelschap'.
De documentaire is gemaakt vóór de grootschalige Russische invasie in Oekraïne, dus een directe link met de actualiteit ontbreekt. En hoewel het vastleggen van een liefdesgeschiedenis Syrojetsjkovskaja’s eerste intentie was met deze coming-of-age documentaire, zegt de film volgens haar ook iets over de sfeer in het Rusland onder Poetin.
Is er volgens jou een link tussen jouw documentaire en de oorlog die Rusland vandaag de dag voert tegen Oekraïne?
‘Delen van de film tonen hoe Rusland steeds autoritairder wordt, hoe het langzaam afglijdt naar het punt waar het nu is aanbeland. Maar het Rusland van vandaag is natuurlijk heel anders dan het Rusland dat we in de film zien, het is nu nog veel repressiever.’
Hoe zien we die toenemende repressie terug in documentaire?
‘Je ziet de politie mensen arresteren en in elkaar slaan. Het komt ook naar voren als Kimi vertelt over zijn ervaring in de psychiatrische inrichting. Hij zegt: “Het maakt niet uit hoe je je voelt of wat je zegt, want ze zullen niet naar je luisteren en als je je mond open doet en zegt dat de behandeling niet werkt, dan zullen ze je alleen maar meer medicatie geven zodat je je mond houdt. Het is dus beter om je koest te houden want dan heb je meer kans om daar niet nog langer te hoeven blijven.” Dit citaat is voor mij een metafoor voor wat er in Rusland is gebeurd. De regering heeft er alles aan gedaan om mensen het zwijgen op te leggen, om ze te onderdrukken zodat ze niet meer protesteren.’
Waarom denk jij dat de Russische samenleving zo passief is geworden?
‘Telkens als mensen sinds begin jaren nul naar protestacties gingen, reageerde de politie steeds harder, er kwamen politieke gevangenen, enorme mensenrechtenschendingen maar nog steeds was Poetin goede vrienden met de landen van de Europese Unie en werden er deals gesloten voor olie en gas. Keer op keer als je protesteerde had je het gevoel: het maakt niet uit, Poetin komt toch wel weer als winnaar uit de bus, hij wordt in heel veel landen gerespecteerd, dus niemand geeft er om dat jij hardhandig wordt geslagen tijdens die protesten. Sinds de Russische invasie word je zelfs direct gearresteerd als je de straat op durft om te protesteren en loop je het risico om in de gevangenis te komen.’
Aanvankelijk had je de film bedoeld voor een Russisch publiek. Waarom wilde je het graag in Rusland laten zien?
‘Het is een verhaal over Rusland, ik geef om de plek waar ik woonde en ik vond het daarom belangrijk om de documentaire daar te laten zien.’
Beeld uit 'How to save a dead friend'.
Denk je dat de depressieve sfeer die de film zo goed laat zien, herkenbaar is voor veel jonge mensen in Rusland?
‘Oh ja! Behandeling en steun voor mensen die problemen hebben met hun geestelijke gezondheid is helaas een groot probleem. Alcohol- en drugsgebruik vormen grote problemen, maar de stigmatisering van drugsverslaafden komt daar nog bovenop. De maatschappelijke stigmatisering van drugsverslaafden leidt weer tot zelfstigma waardoor je denkt dat je geen beter leven verdient. In zo’n situatie is het heel moeilijk om een toekomst te zien. ’
Beeld uit 'How to save a dead friend'.
De film toont beelden van protestacties en nieuwjaarstoespraken van Poetin en Medvedev maar verder is er weinig politieke context. Waarom is dat?
‘Het idee was om niet alles in de film uit te leggen. Zo komt er op een gegeven moment een poster van (de in 2006 vermoorde journaliste – red.) Anna Politkovskaja in beeld maar er wordt niet verteld wat er met haar is gebeurd en waarom mensen protesteerden of in elkaar geslagen werden. We wilden vooral het gevoel en de sfeer overbrengen van hoe het is om in deze tijd te leven, in een land waar Poetin ieder jaar weer op 31 december met zijn nieuwjaarstoespraak op tv is.’
Zou het leven van Kimi anders zijn gelopen als hij in een ander land was opgegroeid?
‘Ja, ik denk dat als zijn depressie en problematische drugsgebruik goed was behandeld, zijn leven anders had kunnen lopen. Hij kon geen goede hulp krijgen voor zijn depressie en deed in feite aan zelfmedicatie door alcohol en drugs te gebruiken om zijn psychische klachten te verdoven. Ik heb hetzelfde gedaan toen ik jonger was en heel depressief. Ik wilde niks meer voelen.’
Waarom kwam jij wel uit je depressie?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Misschien was ik niet zo depressief als Kimi. Ik denk dat hij onder meer heel depressief is geworden door de dood van zijn vader die op jonge leeftijd overleed waar hij bij was. Daarnaast denk dat ik de wens nog had dat ik iets wilde veranderen, in tegenstelling tot Kimi ging ik bijvoorbeeld wel protesteren.’
In een eerder interview zeg je dat de Russische staat zijn burgers apathisch maakt door hen te voeden met een soort drugs van ‘nationalisme’, ‘militarisme’ en ‘haat jegens de ander’. Kun je daar een concreet voorbeeld van geven?
‘Als je naar de Russische staatstelevisie kijkt, dan zie je dat heel goed. Met het begin van de grootschalige invasie in Oekraïne, is alle onafhankelijke pers monddood gemaakt. Die is er dus niet meer. Als je de televisie aanzet dan is er bijna alleen maar propaganda. Dat was er al die jaren al maar dat is nu heel aanwezig omdat er geen alternatief meer is.’
In hoeverre is jouw leven door de oorlog beïnvloed?
‘Ik moest Rusland verlaten omdat ik mij er niet langer veilig voelde en de meerderheid van mijn vrienden moest ook vertrekken.’
Jij woont niet meer in Rusland vanwege de oorlog?
‘Ja, sinds de invasie zijn er zo’n twintig nieuwe repressieve wetten bijgekomen. In theorie zou ik terug kunnen gaan naar Rusland maar hoe veilig ik daar zal zijn is moeilijk te zeggen.’
Zou deze film in Rusland getoond kunnen worden?
‘Er was wel interesse vanuit onafhankelijke (niet aan de overheid gebonden – red.) hoek. Maar één van mijn producenten is heel erg tegen het vertonen van de film in Rusland, dat wil zij om ideologische redenen niet. In gewone bioscopen was het überhaupt niet mogelijk geweest om een distributievergunning te krijgen op dit moment.’
De moeder van Kimi, Maroesja en een vriendin op de begravenis. Beeld uit 'How to save a dead friend'.
Jouw film gaat ook over vrijheid, ook Kimi heeft het erover. In hoeverre kan men in Rusland tegenwoordig nog vrij zijn?
‘Door de wetgeving loop je meer kans om in de gevangenis te komen, bijvoorbeeld als je iets over de oorlog op sociale media schrijft. Toch zijn er nog altijd plaatsen waar mensen samenkomen, zich uitspreken en activistisch zijn. Er zijn manieren om actie te ondernemen maar veel van deze acties zijn gevaarlijk en je moet voor jezelf beslissen of je dat risico wilt nemen.’
Syrojetsjkovskaja’s documentaire, een Zweedse productie (met medewerking van Frankrijk, Duitsland en Noorwegen), is al in verschillende landen vertoond en ontving al verschillende prijzen op internationale filmfestivals. Ze woont nu deels in Tel Aviv, deels in Wenen waar zij doorgaat met het maken van films.
Vanaf 7 september is How to save a dead friend te zien in filmhuizen door heel Nederland, zie voor meer informatie: https://periscoopfilm.nl/