'Ook in mij zat een imperialist'

'Hoe meer iets verboden wordt, hoe meer je het wil'

Mijn advies uit die tijd is simpel: niet bang zijn. Als je bang bent, kun je beter helemaal geen kunst maken. Ik hou niet van allegorische taal in gedichten, de esopische lijn in de literatuur is meestal zeer miserabel. Ik herinner me dat een kennis mij begin jaren tachtig vertelde over een schrijver die een roman had geschreven en die had ingediend bij een van de Sovjet tijdschriften. Daar zeiden ze dat het een goed boek was, dat het publicabel was, maar dat er één hoofdstuk uit moest. Dat heeft hij gedaan, om, in zijn woorden ‘de roman te redden’. Volgens mijn logica keelde hij hem juist – hij redde niet de roman, alleen de publicatie.

In Rusland is creatieve vrijheid altijd een hachelijke zaak geweest. Daarbij komt dat ieder verbod, iedere bestraffing op de kunstenaar buitenwoon provocerend werkt. Wat heel natuurlijk is: hoe meer iets verboden wordt, hoe meer je het wil.

Bloeide daarom uw kring van onofficiële kunstenaars destijds zo?

Zeker. Voor veel van mijn vrienden was censuur gewoon onbestaanbaar. Dat werd op een onbewust niveau gevoeld. Verboden zones moeten hoe dan ook worden ontgonnen. Er is geen kont zonder het woord kont.

Lev Rubinstein (19 februari 1947 – 14 januari 2024) was een bekende dichter, essayist en dissidente activist. Geboren in Moskou, in een gezin met joodse ouders die uit Oekraïne kwamen, werkte hij na zijn studie letterkunde als bibliothecaris. De fiches van de catalogus inspireerden hem later tot zijn ultrakorte gedichten op kaartjes. Hij was een van de bedenkers van het Moskouse conceptualisme, een groep kunstenaars waartoe ook Ilja Kabakov, Komar en Melamid behoorden. Gebruikmakend van de (beeld)taal van het socialistisch-realisme ondermijnden ze de officiële Sovjet-kunst.

In de jaren 1970 en 1980 manifesteerde hij zich als tegenstander van het Sovjet-regime, onder Poetins heerschappij verzette hij zich tegen vele vormen van repressie. Zo demonstreerde hij tegen homofobie, kwam hij op voor Pussy Riot en anderen die vervolgd werden. Vanaf 2014 ondertekende hij oproepen tegen de Russische agressie in Oekraïne, in 2020 steunde hij de Belarussische oppositie en in 2022 protesteerde hij tegen de inval in Oekraïne. Hij bleef in Moskou wonen en werken. In Nederland was hij vaak te gast bij Poetry International. Op de site van Poetry International zijn vertalingen van zijn gedichten door Nina Targan Mouravi te vinden. De Russische (verboden) website Republic maakte zijn artikelen vrijelijk beschikbaar. Een daarvan vindt u in Nederlandse vertaling op onze site.

'Hoe kun je je vaderland verdedigen in een vreemd land? Welk vaderland? Tegen wie?'

U bent in 1947 geboren, na de oorlog, toen absoluut alle sovjetburgers het eens waren over één ding: zoiets nooit weer. Bent u op een gegeven moment gaan merken dat dit idee steeds minder hard klonk, en door een ander vervangen werd?

Ik was van kinds af aan omringd door een groot aantal frontsoldaten. Vrijwel alle volwassen mannen, met uitzondering van de ouden van dagen, waren ten oorlog getrokken. Het woord ‘veteraan’ in de huidige betekenis bestond niet. In plaats daarvan waren het ‘frontsoldaten’. Zij beschouwden deelname aan de oorlog niet als iets dappers, niet als iets om trots op te zijn – het was hun generatie gewoon overkomen. Degenen die het meest van allen riepen: ‘ik heb mijn bloed vergoten voor jou, teef,’ waren degenen die zich aan het thuisfront hadden verschanst. De echte frontsoldaten, onder wie mijn vader, spraken het liefst niet over dit onderwerp.

'Ik en mijn leeftijdgenoten wilden oorlogvoeren, iedereen verslaan en een mooie dood'

Dit in schril contrast met de literatuur: vanaf de eerste klas kregen we boeken te verstouwen over helden-pioniers. Het was vreselijk traumatische lectuur voor de kinderpsyche omdat het steevast ging over martelingen en executies. Altijd tamelijk van bordkarton en clichématig maar je kon het niet wegleggen. En hierdoor maakte het kinderbewustzijn zich het militarisme eigen. Ik en mijn leeftijdgenoten wilden oorlogvoeren, iedereen verslaan en een mooie dood.

Aan het begin van de 21ste eeuw begonnen mensen van uw generatie de dienst uit te maken. Vladimir Poetin bijvoorbeeld, is uit 1952. Heeft de obsessie met oorlog misschien te maken met die opvoeding?

Dat zou best kunnen. Dan hebben ze niet genoeg oorlogje gespeeld. Maar de volwassen generatie probeerde zich teweer te stellen tegen die stortvloed van boeken en films, omdat ze de verheerlijking van de oorlog haatten. Er waren gruwelijk veel oorlogsinvaliden om ons heen – papa nam me altijd mee naar het stadsbad en daar zag ik genoeg mensen zonder armen, zonder benen, zonder ogen. In de lucht hing de brandgeur van de oorlog. Het kinderspeelgoed bestond uit gasmaskerzakken, oorlogskijkers en sterren van epauletten.

9 mei [Overwinningsdag in de Sovjet-Unie en nu in Rusland, red.] is heel lang geen feestdag geweest. Pas in 1965, onder Brezjnev, twintig jaar na het einde van de oorlog, begon de oorlogscultus geleidelijk te groeien. Toen kwam ook het ‘veteranisme’ op waarbij veteranen langs scholen werden gesleept, de parades, overal dezelfde eeuwige vlammen, de betonnen obelisken, liederen, gedichten...

Hoe kwam dat?

Elke generatie machthebbers beschouwt zichzelf weer als de oorlogsoverwinnaar. In 1965 verschenen de eerste toeëigenaars. En vervolgens begon het post-Jeltsinregime zoals gezegd het onderwerp ongeremd uit te buiten.

En hoe stonden de inwoners van de Russische Socialistische Republiek tegenover de Oekraïense Socialistische Republiek en haar inwoners?

De houding was heel gemoedelijk, maar licht ironisch getint: je had de folklore-Oekraïner uit de moppentrommel, een soort ‘mindere Rus’. Ik geloof dat hierin zeker de wortels liggen van wat tegenwoordig een imperialistische mentaliteit heet. Je had in mijn kindertijd bijvoorbeeld twee cabaretiers, Sjtepsel en Tarapoenka. Hun humor was stupide, maar ik was een goedlachs kind, ik vond alles leuk. Hun hoofdattractie was, dat ze verschillende talen spraken. Sjtepsel sprak zeg maar ‘goed’, literair Russisch, en Tarapoenka sprak soerzjik [Oekraiëns-Russische mengtaal - RJH].

Het was geen haat, eerder een soort lichte minachting: folklore-Oekraïners waren wat sluwer, wat hebzuchtiger en wat dommer. ‘Provincialen die niet eens goed Russisch kunnen spreken.’ In Kiëv was het hetzelfde: de stad was overwegend Russischsprekend, de intelligentsia idem dito, en degenen die Oekraïens spraken werden behandeld als ongeletterde boerenkinkels.

'Oekraïne werd altijd gezien als jongere broer of zus: ze zijn daar net als wij, alleen een beetje slechter, dommer en stunteliger’

De Oekraïens sprekende intelligentsia, hoe leefde die tijdens de repressie van nationale identiteit?

Die waren er weinig, vanwege de vervolging. Nog in 1960 kwamen dissidenten uit mijn kennissenkring in kampen Oekraïners tegen die zich sterk maakten voor hun nationale identiteit en gedichten schreven in hun moedertaal. Het regime probeerde een Sovjet-Oekraïne te stichten, maar dat was net zo’n nep als sovjet-champagne. Een oxymoron.

Lev Rubinstein tijdens een demonstratie tegen propaganda in 2014. Foto Wikimedia commons

Heeft u gemerkt wanneer die minachtende, wat lacherige houding ten opzichte van de Oekraïners veranderde in een vijandige?

Heel kort geleden natuurlijk. Het begon met de eerste Majdan, toen de Oekraïners onafhankelijkheid wilden en zich tot Europa wendden. Een dergelijke ‘vlucht uit de familie’ is onvergeeflijk in de logica van de Russische autoriteiten – Oekraïne werd immers altijd gezien als jongere broer of zus. ‘Ze zijn daar net als wij, alleen een beetje slechter, dommer en stunteliger.’

Kwam die houding u destijds als normaal voor? Was er volgens u iets wat die imperialistische blik destijds kon veranderen?

Eerlijk gezegd waren ik en mijn vrienden niet bijster geïnteresseerd in dat onderwerp. Dat is niet goed, ik weet het, maar het is wel waar. Ik wil niet doen alsof ik van begin af aan alles doorhad.

Natuurlijk stuitte ons ieder discriminerend gesprek tegen de borst, maar zelf deden wij daar niet aan mee. Het is belangrijk om één aspect niet te vergeten: velen van ons dachten dat juist Kiëv en Oekraïne Sovjet-bastions waren. Feitelijk was dat ook zo, want de leiding van de Oekraïense Socialistische Republiek – het beruchte Sovjet-Oekraïne – deed vreselijk zijn best de partijkoers met volle kracht te volgen. Onze afkeer daarvan werd daarom onvrijwillig overgedragen op de hele Oekraïne en de Oekraïense taal.

Tot mijn schande moet ik bekennen dat zo’n innerlijk imperialistische mentaliteit ook in ons zat – ook al waren wij niet imperialistisch ingesteld. Het kostte tijd en moeite om die houding te overwinnen. Inmiddels hebben ik en mijn vrienden het zo goed mogelijk uitgebannen. Hoewel het imperialistische gist ook op het niveau van het dagelijks spraakgebruik bestaat – dat moet voortdurend in het oog worden gehouden en een halt worden toegeroepen.

'Het kostte tijd en moeite om die imperialistische houding te overwinnen'

Hoe stond u zelf tegenover Oekraïners toen u klein was?

Altijd met grote belangstelling, omdat mijn moeder ervandaan komt – ze werd geboren in Poltava en verhuisde later naar Charkov. Ze vertelde me verschrikkelijke verhalen – begin jaren dertig, toen ze op school zat, maakte ze de Holodomor mee. Haar oudere zus wist een baan te krijgen in een Charkovse macaronifabriek, waar ze niet in geld maar in producten werd betaald. In de ergste periode – de winter van 1932-1933 – at het hele gezin een paar maanden achter elkaar alleen maar macaroni. Sindsdien kon mijn moeder het niet meer zien. Op het stationsplein van Charkov, vertelde ze, lagen lijken en niemand haalde ze weg. Mensen uit de dorpen trokken naar de stad, gingen liggen en stierven.

In de jaren zeventig werden de mensen in ons land al verdeeld in ‘vertrekkers’ en ‘achterblijvers’. Net als nu sloot u zich toen aan bij de achterblijvers. Waren er in die tijd discussies tussen de twee groepen?

Allicht. Maar bij gebrek aan sociale netwerken dicussieerde elk gezelschap afzonderlijk de hele weg tot aan het vertrek. Hoe dan ook kwam het gesprek altijd weer uit op het onderwerp – gaan of niet gaan. Dit werkwoord werd zonder toelichting gebruikt omdat iedereen wist waar het over ging. Hetzelfde was het geval met het woord ‘verleend’.

‘Toestemming verleend’?

Om te vertrekken, ja. Van het midden van de jaren zeventig tot begin jaren tachtig had je voortdurend afscheidsbijeenkomsten. De creatieve intelligentsia dunde sterk uit. Toentertijd werd dat ook al als catastrofaal beschouwd. Natuurlijk was de schaal niet te vergelijken met die van nu, want je moest een monsterlijke bureaucratische procedure doorlopen – de eindeloze visumbureaus die je in alle stadia treiterden, je moest daadwerkelijk een bewijs van de bibliotheek overleggen dat je geen openstaande boetes had. Mensen verkochten al hun bezittingen en vertrokken voorgoed.

De vertrekkers hadden een psychologische en zelfs ideologische rechtvaardiging nodig. Dan begonnen ze: ‘Jullie achterblijvers werken hier elke dag voor de KGB en het Sovjetregime. Jullie betalen belasting waarmee ze raketten maken...’ Ik had geen vast standpunt, maar uiteindelijk gaven twee omstandigheden de doorslag. De eerste was huishoudelijk van aard: bejaarde ouders. Ze zouden het niet begrepen hebben en ik wilde ze absoluut geen verdriet doen. De tweede was de taal. Taal is mijn baan en die bevindt zich hier. Ik ben van mening dat een beeldhouwer naast zijn klei moet wonen.

Hebt u nu dezelfde motivatie?

Ja, familieleden op leeftijd en taal. Maar toen leefde de emigratie, je had er uitgevers die ons af en toe publiceerden. Met sommigen bleef de vriendschap bestaan, al maakte de afstand die behoorlijk sporadisch.

In de latere perestrojka gebeurde er plotseling een wonder. Ik loop in Moskou over straat of op de boulevard – en ineens heb ik een soort hallucinatie: ik kom iemand tegen die allang vertrokken was. Dit was voor mij hetzelfde als een wederopstanding, want vertrek was in die tijd absoluut voor altijd, en stond in die zin gelijk aan de dood. De afscheidsbijeenkomsten waren als dodenwaken – iedereen rouwde en huilde. Het enige verschil was dat de overledene erbij was en meedronk. En dan: plotseling verschenen die mensen weer in Moskou: eerst een, toen nog een...

Laten we hopen dat het weer gaat gebeuren. Maar intussen is Rusland opnieuw in repressieve tijden beland. Welke raad kunt u geven aan de jonge mensen die het oneens zijn met de autoriteiten?

Iedereen moet voor zichzelf uitmaken in hoeverre hij of zij zich kan verzetten. Je moet je krachten kennen. Principes hebben is hoe dan ook belangrijk – maar je moet je afvragen wat je ervoor bereid bent te doen vóórdat je ze in praktijk brengt. Er zijn mensen tjokvol adrenaline die helemaal tot het einde gaan, zoals mijn goede vriendin Joelia Galjamina  [voormalig universiteitsdocent en stadsdeelafgevaardigde die in 2022 tot buitenlands agent werd bestempeld, red.] , voor wie ik eindeloos respect heb. Ik heb ook veel sympathie voor Ilja Jasjin [in december 2022 veroordeeld tot 8,5 jaarstrafkamp, red.] en andere politici zoals hij.

'Je moet blijven hopen en doen wat je bij machte bent te doen'

Wat moet je doen om niet ontmoedigd te raken door de gebeurtenissen?

Je hebt zo’n vrouwtje dat er op dit moment natuurlijk niet best uitziet, maar we mogen haar niet vergeten. Haar naam is Nadjezjda – Hoop. Je moet je van tijd tot tijd tot haar wenden, want ze maakt deel uit van de menselijke geest. Je moet blijven hopen en doen wat je bij machte bent te doen.

In de jaren zeventig, toen mijn vrienden en ik begonnen met ons werk, was het om ons heen een onwaarschijnlijk saaie bedoening. Eén grote stagnerende drek. Maar tegen die achtergrond bloeiden hier en daar verbijsterende artistieke ideeën op. Ik denk met dankbaarheid terug aan die jaren.

Er was een tweedeling. Enerzijds had je voortdurend het gevoel alsof je je in een vijandige omgeving bevond: grauwe straten, gezichten, trams en bussen, wachtrijen. Maar je loopt er allemaal langs en belandt op zolder van een huis ergens aan de Sretenski-boulevard, waar van mijn vriend Ilja Kabakov zijn atelier had. Je gaat naar binnen – en er hangt de gelukkigmakende geur van olieverf, verdunner, de gastheer ontvangt je en vertelt dat hij net klaar is met een nieuw werk.

Uw stoïcijnse optimisme hangt samen met het feit dat u al ervaring heeft met het doormaken van repressieve en duistere tijden. Kunt u enig advies delen uit die tijd? Wat kan mensen helpen om hun menselijkheid niet te verliezen?

De geschiedenis kan helpen, inclusief de recente geschiedenis. In de laatste Sovjet-jaren waren ik en mijn beste vrienden ervan overtuigd dat we voor eeuwig opgescheept zouden zitten met dat naargeestige Sovjet-slijm. We waren bereid om voor altijd in die drek te leven. Maar het omgekeerde is gebeurd. Net zoals er precedenten in het recht zijn, zijn er ook precendenten in de geschiedenis. Als het één keer kan gebeuren, kan het nog een keer gebeuren. En ik weet zeker dát het zal gebeuren. Of ik het op mijn gevorderde leeftijd nog zal meemaken, is een andere vraag.

'Je hebt nu alleen dolgedraaide hysterie en een cultus van dood en vernietiging'

U begon met uw werk halverwege de tijd van stagnatie. Wat denkt u, kunnen we de jaren 2020 vergelijken met die periode?

Niet echt. Alle historische tijdperken roepen rijmen op. Maar rijmen zijn geen herhalingen, het zijn klankovereenkomsten. Dat moet je goed in het oog houden. En net als hier: een één-op-één-overeenkomst is er niet. De tijdperken hebben wel iets gemeenschappelijks in sfeer en uitzichtloosheid.

Zijn er overeenkomsten tussen de Z-oorlogsretoriek en die van de Sovjet-ideologie?

Voor een deel met de stalinistische retoriek van de jaren dertig. Maar toen had je tenminste enige geestdrift en die is hier afwezig – je hebt alleen dolgedraaide hysterie en een cultus van dood en vernietiging. Zelfs achter de Z-poëzie zit angst en gebrek aan vertrouwen. Daar komt bij dat de toekomst als categorie al enkele tientallen jaren uit het officiële discours is geschrapt. Die bestaat gewoon niet. Daarom vechten ze zo hard voor hun versie van de geschiedenis.