De documentaire The Kyiv Files laat zien hoe het leven van burgers in Oekraïne ten tijde van de Sovjet-Unie tot in detail werd vastgelegd door de geheime dienst. Sinds 2017 zijn de archieven van de repressieve staatsorganen in Oekraïne voor iedereen toegankelijk. Wabke Waaijer sprak met de Nederlandse regisseur Walter Stokman die op zoek ging naar mensen die in de Sovjetjaren tot in de slaapkamer werden gevolgd.
Regine Chivrag met een foto van haar Oekraïense liefde. Beeld: Screenshots uit The Kyiv Files.
door Wabke Waaijer
‘Ze hadden echt teveel tijd in de Sovjet-Unie’ verzucht de Française met Oekraïense wortels. In de documentaire wordt Regine Chivrag geconfronteerd met materialen die de KGB eind jaren zestig heeft verzameld over haar affaire met een Oekraïner. Zelfs koesterde ze vooral romantische herinneringen aan haar ‘avontuur’ met Bohdan die ze op straat in Lviv leerde kennen. Het bleek een valstrik.
De oude Française kijkt aanvankelijk nostalgisch en met humor maar vervolgens met steeds meer verbazing terug op de afspraakjes met haar Oekraïense minnaar die geen gewone Sovjetburger bleek te zijn. ‘Ben ik dit? Ik zie er goed uit’ is haar commentaar op één van de foto’s van een vrijpartij in een hotelkamer. Uiteindelijk leidde het spionagewerk tot niets want de Française bleek voor veel onschuldiger doeleinden in de Sovjet-Unie te zijn dan de KGB vreesde.
Dat gold niet voor de Nederlandse amateur spionnen Evert Reydon en Louw de Jager. Zij waren gerekruteerd door de Nederlandse buitenlandse inlichtingendienst BID en zijn in een tweedehands Renault een maand door Oekraïne gaan toeren in de naïeve hoop om voor toeristen te kunnen doorgaan. Al gauw had de KGB hen in de smiezen. De jongens stopten hun belangstelling voor militaire objecten niet onder stoelen of banken. Op de terugrit werden zij gepakt en door de Sovjetautoriteiten twee jaar lang gevangengezet wegens spionage. Filmmaker Walter Stokman (1966) probeerde om Louw de Jager te spreken maar de man bleek mensenschuw geworden en sleet zijn laatste dagen in een caravan in Friesland.
Aan de hand van drie dossiers uit het KGB archief toont The Kyiv Files (2023) de absurde paranoia waardoor de Sovjetautoriteiten zich ook na Stalins dood nog lieten leiden. Regisseur Stokman koos ervoor om niet alleen te focussen op verhalen van Oekraïners maar om ook verhalen over westerlingen uit de KGB archieven op te duikelen. Niet alleen omdat het de paranoia uit de Sovjettijd nog dichterbij zou brengen voor een Nederlands publiek maar ook omdat Stokman terughoudend is als het gaat om het maken van documentaires over Oekraïne of andere landen waar hij geen speciale band mee heeft. ‘Ik heb niet de illusie dat ik het verhaal van de Oekraïners moet vertellen. Dat kunnen zij zelf veel beter doen, die rol kan ik niet hebben.’
Maar toen Stokman op een krantenbericht stuitte waarin stond dat de archieven van de geheime diensten uit de Sovjettijd in Oekraïne opengingen, kon hij het toch niet laten. ‘Ik vind het een gevaarlijke gedachte om te denken dat je in een land waar je de taal niet spreekt een film kunt maken. Maar dat het archief openging, vond ik fascinerend. De moeite die ze namen om die Française onder de loep te nemen. Ik vind dat echt totaal gestoord.’
Regisseur Walter Stokman. Foto: Stokman.
Spreekangst
Die precisie waarmee de geheime dienst de levens van gewone burgers in kaart bracht, komt goed naar voren in de documentaire. De angst om te spreken, vormt een terugkerend thema en is ook voelbaar in het bejaardentehuis in Ivano Frankisk, in het westen van Oekraïne. Stokman filmde er in de zomer van 2022. Er zitten ouderen die zijn geëvacueerd uit Oost-Oekraïne na het begin van de Russische invasie. ‘Niemand praat hier over zichzelf, ieder heeft een ander verleden’, zegt één van de ouderen.
Stokman vertelt dat hij heel veel moeite heeft gehad om Oekraïners te laten praten over hun dossier. ‘Ik heb wel drie verhalen moeten laten varen omdat Oekraïners niet wilden praten. Veel Oekraïners zijn bang om hun verhaal met jou te delen omdat zij zijn opgegroeid in een tijd waarin je niet je eigen mening kon geven’, zegt hij. ‘Bovendien houden ze er rekening mee dat de kaarten over twee, drie jaar weer heel anders geschud kunnen zijn. Ze zijn bang dat er toch dingen naar boven zouden kunnen komen die later tegen ze gebruikt kunnen worden.’
De enigen die uiteindelijk met hun verhaal in de film zijn vastgelegd, zijn de moeder en dochter uit een dissidentengezin waarvan de vader nog in de jaren zeventig naar Siberië werd verbannen. ‘Maar zij zijn zo gehard, die kun je niet meer in de kooi krijgen. Zij haalden hun schouders op toen ik hen brieven liet lezen die ze nooit hadden gelezen. Je ziet ze eigenlijk glimlachen van “ja zo ging het”.’
Beeld uit The Kyiv Files
Volgens Stokman heeft de angst om te spreken die bij veel ouderen meespeelde, alles te maken met traumatische ervaringen in de Sovjettijd. Door burgers aan te zetten om elkaar te verklikken en zodoende een angstcultuur te creëren, konden de veiligheidsdiensten doordringen tot in het privébestaan van burgers en hen zelfcensuur opleggen. Zo vertellen moeder en dochter uit het dissidentengezin hoe zij vroeger alleen in de keuken met een kleine cirkel heel goede vrienden via briefjes over politiek durfden te communiceren en die briefjes vervolgens wegspoelden door de wc.
Hardop je ongezouten mening geven, was gevaarlijk aangezien er altijd een buur kon zijn die je kon verraden. Dat het dissidentengezin werd afgeluisterd, wisten zij destijds al. Dat vertelde de monteur eens toen de telefoon een keer stuk was. Ook reageerden ze niet erg verrast over het feit dat de KGB hun woning tot in detail in kaart heeft gebracht, ze hadden wel een vermoeden welke buurvrouw die informatie doorspeelde.
Mensen werden totaal kapot gemaakt door het regime dat gebaseerd was op controle en angst, vertelt moeder Vira Lisova die in de KGB archieven te boek staat als ‘de Stille’. Vira werd vanaf 1974 zorgvuldig gevolgd vanwege haar antisovjetsentimenten. Vira vond het belangrijk om haar leerlingen bewust te maken van hun Oekraïense nationaliteit in plaats van hen op te laten groeien als ‘sovki’, oftewel ‘onderdanige Sovjetmensen’. Haar man kreeg in 1972 zeven jaar werkkamp en werd voor drie jaar naar Siberië verbannen wegens 'nationalistische activiteiten'. Hij had een kritische open brief aan het Centraal Comité gestuurd.
Breuk met het verleden
In 2015, een jaar na de Maidanrevolutie, nam het Oekraïense parlement een wet aan die de archieven van de repressieve staatsorganen uit de periode 1917-1991 voor iedereen toegankelijk maakte. Dit gebeurde in het kader van de zogenaamde ‘decommunisering’ (dekomoenizatsija) oftewel de liquidatie van het ideologische erfgoed van het communistische totalitaire regime in Oekraïne. Tot die tijd was toestemming van de gerehabiliteerde of familieleden van de gerehabiliteerde een vereiste voor inzage in een dossier. Maar sinds 2017 kunnen zowel Oekraïners als buitenlanders (ook Russen mits ze geen Russische domeinnaam als emailadres hebben) met slechts enkele gegevens zoals een naam en een geboorteplaats een aanvraag doen om een dossier in te zien bij het Instituut voor Nationale Herinnering.
Zowel buitenlanders als Oekraïners maken gebruik van deze mogelijkheid, al had Stokman de indruk dat er vooral veel aanvragen werden gedaan voor dossiers uit de Stalintijd. ‘De jaren dertig zijn natuurlijk verschrikkelijk geweest. Maar ook in de latere jaren van de Sovjet-Unie kon je zoals die dissidentenfamilie uit de documentaire gewoon nog naar Siberië worden gestuurd.’ Stokman heeft er bewust voor gekozen om op zoek te gaan naar verhalen uit de latere periode. ‘Ik wilde niet uit tweede mond praten. Ik wilde mensen aan het woord laten die het zelf hebben meegemaakt.’
Met het publiekelijk toegankelijk maken van de archieven kreeg Oekraïne één van de meest toegankelijke archieven van de repressieve staatsorganen binnen de voormalige Sovjetrepublieken. In tegenstelling tot Rusland, dat de archieven zo veel- en zo lang mogelijk gesloten houdt, heeft Oekraïne er belang bij om af te rekenen met het Sovjetverleden. Stokman begrijpt waarom Oekraïne de archieven heeft opengesteld. ‘De Oekraïense autoriteiten willen hiermee laten zien dat de Sovjet-Unie een totalitair systeem was. Je krijgt ook een beetje de indruk dat het een afrekening met de Russen is, dat ze willen doen alsof de Russen het alleen deden, maar een deel van de Oekraïners deed er natuurlijk zelf ook aan mee.’
Die Oekraïners die meewerkten aan de staatsterreur, voelden zich onderdeel van het systeem, zoals blijkt uit de confessie van de voormalige Oekraïense KGB agent die wel voor de camera wilde verschijnen. Hij moest onder andere beslissen of een persoon nog staatsgevaarlijk genoeg was om te volgen en hij rekruteerde studenten, desnoods onder dwang. Op het oog lijkt deze man weinig moeite te hebben met zijn KGB verleden al is hij blij dat zijn kleinzoon niet hoeft op te groeien in de paranoia samenleving die de Sovjet-Unie was.
‘Hoe minder je weet, hoe beter je slaapt’ en ‘je tong is je vijand’ zijn spreekwoorden die nog steeds een beetje een deel van ons zijn, zegt de KGB-man. ‘De meeste mensen hebben nog steeds geen innerlijke vrijheid. […] We zullen hier nog lang tegen moeten strijden. Het zal nog lang duren voordat we hier vrije burgers hebben in plaats van ‘Sovjetburgers’.’
Russische invasie
Toch lijkt de Russische oorlog tegen Oekraïne de laatste restjes Sovjetsentiment bij deze KGB’er te hebben weggenomen. Zo vertelde regisseur Stokman dat hij later via zijn tolk heeft vernomen dat deze voormalig KGB’er in de stad Boetsja was toen de Russen daar honderden burgers doodden. De man is uiteindelijk gevlucht maar zou zich diep verraden hebben gevoeld door de Russen, zijn ‘kameraden’ waarmee hij als KGB'er samenwerkte. ‘Ik begreep dat hij bij nader inzien spijt had dat hij niet nog opener over zijn verleden was geweest in onze documentaire.’
The Kyiv Files is deels voor- en deels na het begin van de grootschalige Russische invasie opgenomen. ‘Ik ben zowel voor- als tijdens de oorlog in Oekraïne geweest. We hebben in de zomer van 2022 ook nog samen met een familie die uiteindelijk niet in de film is gekomen, een jeep voor een Oekraïense legereenheid naar Oekraïne gereden.’
Hoewel deze documentaire niet over de oorlog gaat, is de strijd tegen de Russen en vooral tegen het totalitaire verleden, tussen de regels door wel degelijk aanwezig. Zo ziet de kijker dat zoon Oksen uit het dissidentengezin nu vecht tegen de Russen om de vrijheid en onafhankelijkheid die Oekraïne in 1991 verwierf, veilig te stellen. ‘Als je die zoon ziet, dan weet je waar de Oekraïners tegen vechten. Tegen die ellende die het land weer binnen komt walsen van een dictatuur, van een staatsterreur. Je kunt je voorstellen dat dat los van alle andere redenen, mensen motiveert om daar nu voor eens en voor altijd vanaf te komen’ concludeert Stokman.
De documentaire The Kyiv Files is vanaf 8 februari in Nederlandse bioscopen te zien. Op 6 februari is er een premiere in Het Ketelhuis met een nabespreking door de regisseur Walter Stokman en dr. Ben de Jong, gastonderzoeker op het gebied van inlichtingendiensten. Op zondag 11 februari wordt de film vertoond in de Balie met na afloop een nabespreking met de regisseur gemodereerd door Laura Starink.