De boeken van een van Ruslands bekendste auteurs, Vladimir Sorokin, bleven tot voor kort buiten schot. Maar nu is ook hij doelwit: zijn laatste boek is uit de handel genomen. Met zijn romans legt hij het trauma van de Russische maatschappij bloot, waarvan eeuwenlang geweld volgens hem de oorzaak is. Cultuurcriticus Andrej Archangelski gunt ons een blik in de stijl, de ideeën en de profetische kracht van Sorokins romans.
Vladimir Sorokin. Foto Wikimedia commons
door Andrej Archangelski
De Russische justitite doet onderzoek naar kinderpornografie in de roman Nasledije (Erfenis, verschenen in 2023, nog niet vertaald) van de bekende Russische schrijver Vladimir Sorokin. Op het wetsartikel 242.1 (‘materiaal maken met pornografische afbeeldingen van minderjarigen’) staat een maximumstraf van tien jaar opsluiting. Justitie kwam in actie na een klacht van een groep pro-regeringsactivisten. Zij stuurden ook een brief aan de uitgever AST waarin ze eisten dat Nasledije uit de markt werd gehaald wegens ‘LHBT-propaganda’.
AST is een van de grootste uitgevers van Rusland. Met de ervaring van bijna 25 jaar Poetin-bewind snapt de uitgever de regels van het spel. De oproep van een groep verontruste burgers is een klassiek begin van een strijd tegen ‘foute’ schrijvers, het is een praktijk die al in de jaren 1960 gehanteerd werd tijdens de campagne tegen Nobelprijswinnaar Leonid Pasternak. De term ‘kinderpornografie’ is een brandmerk voor activisten – denk maar aan de Karelische activist Joeri Dmitriëv die ook beschuldigd werd van het bewaren en maken van porno. Het betekent dat iemand bestempeld is tot volksvijand. Het Kremlin heeft dus besloten af te rekenen met Sorokin.
In 2003 liep ik met Sorokin door een park in Moskou. Op het pad zag hij een kapotte fles liggen. Hij bleef staan en zei peinzend: ‘Hier is iets gebeurd.’ Hij bekeek aandachtig de plas en de scherven. Sorokin kijkt door Rusland heen. Hij voelt het geweld waarvan de lucht verzadigd is.
Omslag van Nasledije (De erfenis),
het boek dat in mei uit de handel is genomen
Spotten is een misdrijf
Twintig jaar geleden voerde de pro-regeringsorganisatie ‘Wij lopen samen’ al campagne tegen Sorokin. De groep zette voor het Bolsjoi Theater in Moskou een gigantische wc-pot van piepschuim neer en gooide daar de boeken van Sorokin in. ‘Wij lopen samen’ deed aangifte tegen Sorokin met de beschuldiging dat hij pornografie verspreidde in zijn boek Blue Lard (Blauwe reuzel). Het ging om de episode waarin Stalin en Chroesjtsjov seksuele partners zijn, je kunt je niet meer voorstellen dat zulke boeken in Rusland konden verschijnen. Het is nu duidelijk dat dit (in 2003) de eerste poging van het Kremlin was om terug te keren naar ‘traditionele waarden’. Het Kremlin koos voor de campagne tegen Blue Lard, omdat Sorokin de machthebbers uitlacht. Dat is volgens het Kremlin belediging van de gevoelens. Tot op de dag van vandaag is spotten met de machthebbers in Rusland een misdrijf.
Destijds werd Sorokin door een rechercheur verhoord. ‘Hij was erg beleefd. Hij zette mij op een stoel die uitkeek op de binnenplaats van de ernaast gelegen gevangenis. Zo oefende hij psychologische druk uit’, vertelde Sorokin.’Maar ik begreep al in de Sovjet-tijd dat je niet over de gevolgen moet nadenken als je begint te schrijven. Doe wat je nodig acht en er gebeurt, wat er gebeurt.’ Sorokin citeerde Lev Tolstoj van wie hij erg veel houdt. Op de huidige schaal betekent Sorokin voor Rusland wat Tolstoj in de 19de eeuw betekende. Zijn centrale thema is het alomvattende geweld in Rusland.
Sorokin werd in 1955 in de buurt van Moskou geboren en maakte van jongsafaan huiselijk geweld mee. De literatuur hielp hem met de verwerking van zijn persoonlijke trauma’s. Hij beschreef zijn angsten en fobieën met woorden en kleuren (aanvankelijk was hij ook beeldend kunstenaar). Hij ontwikkelde zijn kunstenaarschap in de kringen van Moskouse conceptualisten.
Cultauteur
Zijn eerste romans Norma (De norm, nog niet vertaald) en De rij verschenen in het Westen, in het midden van de jaren 1980. In de jaren 1990 werden zijn boeken voor het eerst in Rusland gepubliceerd en werd hij een cultauteur. In de jaren 2000 kwamen achter elkaar films uit op basis van zijn scenario’s (Moskou, Kopeke, 4) en ging in het Bolsjoi Theater de opera De kinderen Rozenthal in première, waarvoor hij het libretto schreef (2005). Zijn populairste boek The Sugar Kremlin is door miljoenen mensen gelezen. In de theaters lopen tientallen toneelstukken van hem.
Zijn lezers en publiek zijn vooral inwoners van de grote steden, de nieuwe Russische intelligentsia die zwarte humor en metaforen begrijpt. Hij heeft een verbazingwekkende weg als auteur afgelegd: een ondergronds bestaan in de nadagen van de Sovjet-Unie, vervolgens de triomf en de status van een Russische cultauteur en nu wordt er weer campagne tegen hem gevoerd. Een deel van zijn lezers is geëmigreerd, zij zullen de nieuwe boeken van Sorokin in het buitenland kopen, als hij een uitgever in Europa vindt. Natuurlijk zijn er lezers van hem in Rusland gebleven, maar zij zullen niet protesteren tegen een verbod van zijn boeken. Het is momenteel in Rusland gevaarlijk om tegen wat dan ook te protesteren.
Het schrijven van Sorokin kun je traumatisch noemen. Hij zorgt voor trauma’s bij de lezer. In Norma (1979) bijvoorbeeld eten de helden eenmaal per dag ontlasting, die ‘de norm’ wordt genoemd. Voor de post-Sovjetlezers die opgegroeid zijn met eenduidig realisme lijkt dat op coprofagie. De lezer denkt dat Sorokin de spot met hem drijft. Maar de metafoor is simpel. In Rusland vergelijkt men het leven vaak met stront eten. Waarom, vraagt Sorokin, is het leven voor Russen altijd verbonden met vernedering, met geweld? En waarom roept dat geen reactie van afschuw op, maar verrukking? Waarom kan het niet anders? Dat zijn de filosofische vragen waarover Sorokin de mensen wil laten nadenken.
In de 45 jaar van zijn carrière heeft Sorokin de Russische Sovjet-literatuur binnenste buiten gekeerd en alle gevoelens van de lezer beledigd die hij maar kon. Waarom?
Shocktherapie om trauma's te genezen
Zijn boeken zijn als een sessie bij de psychoanalyticus. Om een trauma te genezen moet een psychoanalyticus de oorzaken vinden. In de regel vindt hij die in iemands kindertijd. Daartoe moet de patiënt het allernaarste over zichzelf vertellen. Volgens dat principe zijn de boeken van Sorokin gecomponeerd. Hij legt het trauma bloot, waarvan geweld - het organiserende beginsel van het Sovjet-bestaan - de oorzaak is. Het Sovjet-bestaan is een ziekte. Een trauma dat niet vanzelf over gaat moet je genezen. Je moet aan het bewustzijn van de zieke werken. Dat werk had in het post-Sovjet Rusland gedaan moeten worden. Het was nodig om openlijk te praten over de trauma’s, een collectieve sessie te houden bij de psychoanalyticus.
Sorokin wilde het collectieve trauma met behulp van shocktherapie genezen. De mensen de vreselijke waarheid laten zeggen, opdat ze wakker geschud werden en niet naar het verleden zouden terugkeren. In plaats daarvan werd de ideologie in het Rusland van de jaren 1990 volgens een omgekeerd principe opgebouwd. De mensen kregen te horen dat zij oké waren en dat het Sovjet-systeem overal schuldig aan was. Het laten voortwoekeren van het imperiumcomplex van de Sovjet-burger is nu uitgemond in de oorlog tegen Oekraïne en de hele wereld. Sorokin vindt dat het totalitaire trauma in Rusland dieper zit dan de Sovjet-periode. Anders dan Europa heeft Rusland geen Verlichting gekend, er is geen nieuwe universele ethiek ontstaan. De collectieve psyche is in Rusland sinds de 16de eeuw niet veranderd.
Schunnige taal
Als literaire stijlmiddelen gebruikt Sorokin hyperbolen, verdichting en letterlijke uitwerking van metaforen. Schunnige taal is een parallelle taal in Rusland. Sorokin zegt dat hij een roman kan schrijven met alleen maar scheldwoorden. Die schunnige taal kent en spreekt iedereen in Rusland, ook kinderen. Het is een taal van symbolisch geweld. Die wijst weer op het getraumatiseerde massabewustzijn. De Russische propaganda is momenteel gebouwd op het principe van schunnige taal. Het is een poging om mensen met woorden te verkrachten.
In de post-Sovjettijd heeft Sorokin een literaire dystopie geschapen – een kosmos van een Russische toekomst, waarin de moraal van de 16de eeuw en de technologie van de 21ste eeuw samengaan. Sinds het verschinen van zijn boek De dag van de Opritsjnik (2006) voorspelt hij een terugkeer van Rusland naar de Middeleeuwen, compleet met wreedheid en antropologische veranderingen: er verschijnen kleine en grote mensen. Het doet denken aan Gulliver’s Travels van Jonathan Swift, maar het is ook een letterlijke uitwerking van metaforen. In Rusland deelt men mensen in grote en kleine in, naar gelang de positie die zij innemen.
De laatste roman van Sorokin, Nasledije (De erfenis), speelt in de 22ste eeuw en bevat een shockerende scene: een collectieve verkrachting als strafmaatregel. Sorokin legt de duistere kanten van de mens bloot. Maar het leest al niet meer als dystopie of fantasie. Een video van martelingen in Russische gevangenissen in 2021 of de verkrachting met een halter van de Moskouse dichter Artjom Komordin, die tegen de oorlog protesteerde, lijken illustraties bij de boeken van Sorokin. In zijn vorige roman Telluria (2014) beschrijft Sorokin vechtrobots, die een eindeloze oorlog voeren aan de grenzen van Rusland. Het doet denken aan de drone-oorlog in Oekraïne.
De schokkendste scene in Nasledije (dat speelt in een post-apocalyptisch Rusland dat in stukken uiteen is gevallen) is die waarin mensenvlees gebruikt wordt als brandstof. De auteur beschrijft de degeneratie van het menselijk bestaan. Het is tevens een reactie op de zogenaamde gehaktmolens; het Russische leger negeert de enorme verliezen in de oorlog en werpt de vijand letterlijk lijken toe.
Godsdienst van het Kremlin
Sorokin wordt een profeet genoemd: alles waarover hij in zijn dystopieën schrijft, wordt later werkelijkheid. In Rusland werd de grap gemaakt dat het Kremlin zijn plannen maakt op basis van de boeken van Sorokin. Sorokin zegt dat de Kremlin-leiders mystici zijn. Ze zagen Sorokin als een totem-dier of een sjamaan, die je in geen geval mag krenken. Maar nadat de oorlog was begonnen, veranderde alles.
De auteur verliet Rusland in 2022. Hij woont in Berlijn. Bij de opening van de Berlijnse tentoonstelling over motieven van zijn roman Blue Lard in november 2023 zei Sorokin dat de Russische elite krankzinnig was geworden. Volgens hem hadden verdorvenheid en degeneratie van de machthebbers aan de top tot de oorlog tegen Oekraïne geleid. Sorokin meent dat geweld en dood de ware godsdienst van het Kremlin is.
Hij veroordeelt de oorlog in het openbaar. ‘Wij Russen zijn allemaal verantwoordelijk’, zegt hij. Het Kremlin wordt nu door geen enkele bekende schrijver gesteund. Het Kremlin neemt daarvoor wraak. Op de lijst ‘terroristen en extremisten’ staat de auteur Boris Akoenin, op de lijst ‘buitenlandse agenten’ de schrijvers Dmitri Bykov, Dmitri Gloechovski en Ljoedmila Oelitskaja. Nu is het de beurt aan Sorokin.
Sinds het begin van de oorlog wordt het Kremlin beheerst door één fundamenteel idee: Rusland zuiveren van Westerse invloed en van liberale elites. Met andere woorden: van degenen die in de dertig jaar van het Rusland na de Sovjet-Unie ervaring opdeden met een vrij bestaan. Het Kremlin denkt dat vrije, onafhankelijke kunst een van de factoren was waardoor de Sovjet-Unie uiteen is gevallen. Ze denken dat zulke kunst het voortbestaan van Poetins Rusland bedreigt. Dat geldt voor zowel popmuziek als voor theater en literatuur. Daar moet Rusland zich nu van ontdoen. Het Kremlin snapt niet dat het op die manier de eigen cultuur afwijst, net zoals dat gebeurde na de revolutie van 1917.
Sorokin houdt zich in zijn werk bezig met de belangrijkste problemen van het menselijk bestaan. Hij is inmiddels een topkandidaat voor de Nobelprijs voor de literatuur. In zijn boeken waarschuwt hij voor de nachtmerries van de toekomst. Helaas worden zijn voorspellingen tot nog toe bewaardheid.