De Nederlandse beeldend kunstenaar en documentair fotograaf Mischa Keijser raakte gefascineerd door ingepakt Oekraïens erfgoed. De stellages en zandzakken die de kunstwerken op de Oekraïense pleinen moeten beschermen tegen Russische aanvallen: dat wilde hij vastleggen. Tijdens zijn reis naar Odesa van afgelopen voorjaar bracht hij in beeld hoe ingepakte kunst in de belegerde stad symbool is komen te staan voor de Oekraïense identiteit.
Leeuwen. Mischa Keijser, Odesa 2024.
Door Mischa Keijser
Waarom wil iemand op dit moment naar Odesa in Oekraïne reizen? In mijn geval door wat ik lees en zie in het nieuws. Als (kunst-)fotograaf zie ik daardoor beelden voor me die ik wil maken om het verhaal achter het verhaal te vertellen. Het beeld dat zich nestelde in mijn verbeelding is dat van kunstwerken die beschermd worden tegen Russische aanvallen. En dat dan ’s nachts met flitsers uitgelicht.
Duc de Richelieu. Mischa Keijser, Odesa 2024.
Wanneer ik ’s avonds de flitsers opstel rond het ingepakte standbeeld van Duc de Richelieu [Frans edelman, eerste burgemeester van Odesa - red], slaan voorbijgangers nauwelijks acht op mijn bezigheden. Het beeld kijkt uit op de haven, waar graanschepen gevuld worden en sommige gebouwen kapot zijn geschoten.
De beschermde én de vernietigde kunst zijn symbolisch in deze oorlog. Omdat het vernietigen van de uitingen van een cultuur voor Rusland een manier lijkt om de Oekraïense identiteit te doen verdwijnen.
Poesjkin. Mischa Keijser, Odesa 2024.
Een paar dagen later fotografeer ik het standbeeld van Aleksandr Poesjkin, dat onbeschermd is en daardoor wonderlijk naakt lijkt. S, mijn tolk en fixer, vertelt mij dat dit komt omdat het beeld van de Russische schrijver door zijn imperialistische uitlatingen beschadigd mag worden. Maar hij vermoedt ook dat het stadsbestuur niet mee wil werken aan de beeldenstorm die de nationalisten propageren.
Het is een beeldenstorm in slow motion. Standbeelden die geen link met Rusland hebben worden zorgvuldig ingepakt ter bescherming. Poesjkins beeld wordt niet beschermd, maar ook niet weggehaald.
Catharina de Grote. Mischa Keijser, Odesa 2024.
Het standbeeld van Catharina de Grote [de tsarina die de stad Odesa heeft gesticht - red] is niet onbeschermd blijven staan, maar zelfs volledig verwijderd. Haar sokkel staat er nog wel, waarop een Oekraïense vlag is geplaatst. Ik schiet in de lach wanneer S zegt: ‘Wij Oekraïners zijn goed in het neerhalen van standbeelden, maar niet zo goed in het verzinnen van een alternatief’.
Borstwering. Mischa Keijser, Odesa 2024.
Veruit de engste locatie die ik wilde fotograferen is de boulevard van Odesa. Deze torent hoog boven de haven uit, maar diezelfde haven is een van de belangrijkste doelwitten voor de Russische raketten. Overal staan bordjes waarin duidelijk wordt gemaakt dat men de haven absoluut niet mag fotograferen.
Enkele dagen eerder had ik op de boulevard twee opvallende objecten gezien. In eerste instantie zag ik ze voor kunstwerken aan. Pas na enkele seconden besefte ik dat het versterkingen waren, van waaruit militairen de haven kunnen overzien. Ze zijn gebouwd met zandzakken en planken en daarna overtrokken met camouflagenetten. Juist deze netten hebben voor mijn verwarring gezorgd; ze zijn niet van het gebruikelijke olijfgroene type, maar opgebouwd uit honderden reepjes kleding van burgers. Spijkerbroeken, overhemden en een strookje zomerjurk. Ik kan er naar blijven kijken.
Na de standbeelden wil ik graag dit onbedoelde kunstwerk vastleggen. Maar wel ’s nachts, zodat het in de serie past. En ’s nachts fotograferen heeft als voordeel dat de haven wegvalt in het donker.
S krijgt het - net als ik - redelijk benauwd wanneer we ons proberen voor te stellen hoe we uit gaan leggen aan het gezag waar we mee bezig zijn. Ik heb weliswaar een perskaart van het Oekraïense ministerie van Defensie, maar dat wat we hier doen ziet er op zijn minst verdacht uit.
We nemen een taxi en laten deze in een zijstraat wachten. Ik probeer zo snel mogelijk te werken. Een vriendelijk echtpaar komt aangelopen en vraagt aan S wat we aan het doen zijn. Hij vertelt het verhaal dat we van tevoren hebben doorgenomen: Nederlandse kunstenaar, de symboliek van deze door burgers gemaakte schuilplaats. De man glimlacht en zegt: ‘We hoopten nog zo dat we twee Russische spionnen konden vangen’.
We pakken onze spullen in en haasten ons terug naar de taxi. Als we later naar het hotel lopen, zegt S dat hij gefantaseerd had dat we door een scherpschutter geraakt zouden worden, toen we op boulevard bezig waren. Ik dank hem hartelijk voor het feit dat hij deze gedachte nu pas met mij deelt.
Eros en Psyche. Mischa Keijser, Odesa 2024.
Het Huis van de Wetenschappers is een statig pand dat ooit is gebouwd door de Oekraïense tak van de familie Tolstoj. De vrouw die ons ontvangt leidt ons eerst naar het achterste deel van de tuin. Hier staat een zwart geblakerde boom, vlak naast de plek waar op 23 juli 2023 een projectiel insloeg. De tuin is nog steeds een puinhoop, de fontein ligt aan scherven. Naast de deur, een meter of 40 van de inslag plek, zijn vuistdikke happen uit de muur geslagen door fragmenten van de raket.
Nymph. Mischa Keijser, Odesa 2024.
Vlak voor we bij het Museum voor Schone Kunsten aankomen, met nog maar 500 meter tot de ingang, gaat het luchtalarm af. Het is het bekende huilende geluid, maar veel zachter dan in Nederland. We lopen stevig door naar het gehavende museum, waar onze contactpersoon ons buiten opwacht. We krijgen de vraag of we het gesprek met de directrice buiten of in de schuilkelder willen voeren. Hoewel ik een liefhebber ben van buitenactiviteiten, kies ik nu toch meteen voor de schuilkelder.
De directrice vertelt over het effect van de raket die vlak voor het museum insloeg; de ramen werden eerst naar binnen gedrukt en vervolgens door het vacuüm weer naar buiten gezogen. Alle sponningen van het oude stadspaleis zijn hierdoor zwaar beschadigd. De ramen zijn nu vervangen door OSB-platen, de sponningen zullen na de oorlog pas gerestaureerd worden. Van de 3500 objecten die het museum beheert, is het overgrote deel overgebracht naar een veilige opslag in het westen van het land.
Wat me opvalt is de afstand tussen de plek van de inslag en het beschadigde gebouw; die is vrijwel gelijk aan die bij het Huis van de Wetenschappers. Is dit toeval, of een bewust beleid? Rusland ontkent dat het gericht cultureel erfgoed probeert te raken maar het grote aantal getroffen musea doet me toch vermoeden dat dit niet waar is.
Ik vraag aan de directrice of ze denkt dat het cultureel erfgoed bewust aangevallen wordt. Ze moet even nadenken, en zegt dan dat ze natuurlijk niet in de hoofden van de verantwoordelijke Russische militairen kan kijken, maar dat ze sterk de indruk krijgt dat plekken die samenhangen met de Oekraïense identiteit en cultuur, geraakt worden. Bijvoorbeeld haar eigen museum, maar ook het fameuze Huis van de Wetenschappers en de Transfiguratie-kathedraal. Wanneer ik vraag of het organiseren van culturele activiteiten een vorm van verzet is, antwoordt ze volmondig ‘ja’.