De rebellie van Prigozjin heeft geleid tot vervolgingen binnen het leger, maar het Kremlin lijkt besluiteloos over wat te doen met de wanpresterende legertop. Terwijl crimineel Prigozjin na zijn muiterij vrij rondloopt, nu in Belarus, is oorlogsmisdadiger Igor Strelkov (MH17) opgepakt wegens 'extremisme'. Van alle militaire bloggers was hij de enige met keiharde kritiek op opperbevelhebber Poetin zelf. Is een militaire coup aanstaande? Op een paar historische uitzonderingen na heeft Rusland geen traditie van militaire staatsgrepen, zegt Laura Starink. Maar Poetin zit wel met de muiters in zijn maag.
Igor Girkin werd na zijn arrestatie op 21 juli direct voorgeleid en blijft tot 18 september in voorarrest (foto twitter)
door Laura Starink
Het gebrek aan leiderschap in het Kremlin sinds de Mars op Moskou van Jevgeni Prigozjin groeit met de dag. Nadat een artikel in het Franse dagblad Libération de Russische leiding noopte te erkennen dat Poetin op 29 juni drie uur in het Kremlin met de leider van het huurlingenleger en 35 Wagner-commandanten had onderhandeld, gaf de Russische krant Kommersant op 14 juli een inzichtelijk inkijkje in Poetins hoofd.
Andrej Kolesnikov, die Poetin voor zijn krant al jarenlang letterlijk op de voet volgt en zijn uitgebreide verslagen van de dagelijkse beslommeringen van de president altijd licht-ironisch becommentarieert, sprak hem dit keer in de marge van een werkbezoek op een 'Conferentie over de Techniek van de Toekomst'. Poetins antwoorden op Kolesnikovs vragen over de muiterij zijn opmerkelijk.
Uit het verslag valt af te leiden dat Poetin vijf dagen na de opstand een wig probeerde te drijven tussen zijn eigen creatuur Prigozjin en de Wagner-commandanten. ‘De gewone soldaten van Wagner hebben eervol gevochten, dus dat ze zich in deze gebeurtenissen hebben laten meeslepen is betreurenswaardig’, zei Poetin. ‘Tijdens mijn ontmoeting heb ik enerzijds mijn mening gegeven over wat ze op het slagveld hebben gepresteerd en anderzijds wat ze in de loop van de gebeurtenissen van 24 juni hebben gedaan. Ten derde heb ik mogelijke varianten gegeven voor het verdere verloop van hun dienstverband, ook op het slagveld. Dat is alles.’
Op Kolesnikovs vraag of Wagner dan als militaire eenheid mag blijven bestaan zei Poetin: ‘Wagner bestaat helemaal niet! We hebben geen wet op private militaire organisaties! Ze zijn geen juridische entiteit. Er is een groep, maar juridisch bestaat zij niet!’ Daar moeten, aldus de president, regering en parlement zich maar eens over buigen. ‘Niet eenvoudig!’
Je creëert een schimmig huurlingenleger, laat ze in het buitenland duistere klussen opknappen waarbij ze zich (en jou) naar hartelust mogen verrijken, stuurt ze de Oekraïense loopgraven in met vrijgelaten criminelen, laat ze oorlogsmisdaden plegen en als het lastig wordt blijken ze niet te bestaan. De Poetin-methode in één zin samengevat.
Prigozjin toonde in het Kremlin berouw door de president te onthullen dat hij een tikje ‘hysterisch was geworden’ (‘psychanoel’). Poetin stelde de Wagner-commandanten vervolgens voor verder te dienen onder een andere leider, commandant Sedoj (De Grijze). ‘Voor hen zou er niets veranderen,’ zei Poetin en velen hadden instemmend geknikt. Maar Prigozjin zat vooraan en had dat volgens de president niet door. Hij zei: ‘Nee, daar zijn de mannen het niet mee eens.’
Poetin onderhandelt dus drie uur met de man die hij een landverrader heeft genoemd en laat de muiters ongehinderd het Kremlin weer uitwandelen. Prigozjin, tegen wie aanvankelijk een strafzaak was geopend, kan gewoon in Rusland rondreizen en maakt de balans op van de financiële schade van zijn roekeloze daad.
De teugels aangehaald
In westerse ogen is dit falend leiderschap maar het is ook typisch Poetin. Hij weet dat er steun is voor de standpunten van Prigozjin in het leger en hij liet militaire bloggers dus stoom afblazen tegen de militaire top, die in het nauw werd gedrongen. De muiterij, door Prigozjin feitelijk openlijk aangekondigd, liep bijna uit de hand en dus moest de discipline worden hersteld. Volgens de Wall Street Journal zijn minstens dertien hoge militairen verhoord over betrokkenheid bij Prigozjins actie.
Generaal Popov verdween nadat hij in een videoboodschap had gezegd dat hij wegens kritiek was weggezuiverd (foto twitter)
De bekendste is kortstondig legerleider Sergej Soerovikin, die Prigozjin tot zijn vrienden rekende. Hardliner Soerovikin maakte naam met genadeloze bombardementen in Syrië. Toen de oorlog tegen Oekraïne begin dit jaar vastliep benoemde Poetin hem tot legerleider, maar na de noodgedwongen Russische terugtrekking uit Cherson werd de generaal alweer gedegradeerd.
Generaal Soerovikin verzette zich direct na de mars op Moskou in een videoboodschap tegen Prigozjins muiterij. Maar hij zag er aangeslagen uit en droeg geen uniform met onderscheidingen. Maar hij is ook de man die de effectieve verdedigingswal (de Soerovikin-linie gedoopt) en de ontelbare mijnenvelden heeft laten aanleggen waar het Oekraïense offensief nog niet doorheen heeft kunnen breken. De facto heeft hij dus meer voor Rusland gepresteerd dan minister van Defensie Sjojgoe en stafchef Gerasimov, die nederlaag na nederlaag hebben moeten incasseren. Soerovikin is nog steeds niet opgedoken.
Ook militair middenkader ontevreden
Dat de onvrede in het militaire middenkader over het besluiteloze duo dat in het openbaar nog nooit iets steekhoudends over de oorlog heeft gezegd breed gedragen wordt blijkt intussen bijna dagelijks. Op 13 juli ontsloeg opperbevelhebber Gerasimov bijvoorbeeld generaal Ivan Popov, bevelhebber van het 58ste legerkorps, gelegerd in het bezette Zaporizje. In een audiobericht aan zijn soldaten zei hij dat hij was weggestuurd wegens zijn harde kritiek op de legerleiding over gebrek aan munitie, luchtdefensie en rotatie van uitgeputte soldaten.
Popov noemde het een ‘keuze tussen blijven zwijgen en zeggen wat ze willen horen of de dingen bij hun naam noemen. Uit naam van alle gesneuvelde wapenbroeders had ik niet het recht te liegen.’ Binnen een dag werd hij op nonactief gesteld.
‘Zoals vele commandanten van regimenten en divisies vandaag hebben gezegd wordt ons leger niet via het front gebroken, maar heeft onze opperbevelhebber ons in de rug aangevallen en zo het leger in de meest moeilijke periode lafhartig onthoofd’, aldus Popov. Zijn vrouw heeft hem niet meer gezien sinds hij op het matje is geroepen, maar ze zei blij te zijn met de massale steun die haar man uit legerkringen had gekregen. 'Hij hield van zijn mannen'.
Opmerkelijk genoeg werd de audioboodschap op Telegram verspreidt door Doemalid Andrej Goeroeljev, militair en groot voorstander van het opschalen van de oorlog. Op zijn beurt werd Goeroeljev daarvoor op de televisie door propagandist Solovjov op de vingers getikt. De staatstelevisie heeft duidelijk moeite de snelle ontwikkelingen ideologisch correct te blijven volgen.
Ook generaal-majoor Vladimir Seliverstov van de 106de divisie van de luchtlandingstroepen, actief bij Bachmoet, werd wegens kritische uitlatingen door Gerasimov van zijn functie ontheven. Hij was verantwoordelijk voor de Russische troepen die in het voorjaar van 2022 oorlogsmisdaden pleegden in Boetsja en Irpin bij Kyiv.
Op sociale media circuleren meer namen van weggewerkte legerleiders. De onvrede in het Russische leger wordt dus al lang niet meer alleen uitgedragen op militaire blogs of in filmpjes van haveloze, slecht bewapende en in de steek gelaten soldaten.
Ook generaal-majoor Seliverstov verdween van het toneel na kritiek op de legerleiding (foto ministerie van Defensie Russische Federatie)
Girkin eindelijk opgepakt
Geen van de ontslagen of gekapittelde hogere militairen plaatst intussen vraagtekens bij de oorlog zelf, de klachten betreffen alleen het abominabele militaire leiderschap. Daarbij wordt opperbevelhebber Poetin door de militairen nog steeds niet persoonlijk aangevallen. Er was één opvallende uitzondering: Igor Girkin, in Den Haag bij verstek tot levenslang veroordeeld voor het neerhalen van de MH17. Girkin, pseudoniem Strelkov (de Schutter; hobbie: het naspelen van historische veldslagen) noemde Poetin openlijk een non-valeur, een keizer zonder kleren, een non-president, een ramp voor Rusland. Niet omdat hij Oekraïne was binnengevallen, maar omdat hij niet doorpakte. Ex-FSB'er Girkin uit Moskou draafde de afgelopen decennia alle Russische brandhaarden af: Servië, Tsjetsjenië, Transnistrië, Georgië.
Girkin hielp in 2014 bij de annexatie van de Krim en gaat er prat op dat hij met 50 Russische commando's de opstand in de Donbas heeft aangestoken. Hij werd minister van Defensie van de 'Volksrepubliek Donetsk', tot Moskou hem schielijk terughaalde na het neerschieten van de MH17. Aanvankelijk trad hij regelmatig op op de staatstelevisie, later beperkte hij zich tot zijn eigen veelbekeken videoblog. Hij is de oprichter van de Club van Boze Patriotten en was een fel tegenstander van Prigozjin, volgens hem een crimineel en pseudopatriot die slechts uit is op zelfverrijking. In een van zijn laatste videoboodschappen zei Girkin dat de onvrede in het leger een teken van een op handen zijnde nederlaag zou kunnen zijn, 'een ramp voor het land.'
Op 18 juli schreef hij nog op Telegram: '23 jaar lang heeft een totale eikel het land geleid en hij is erin geslaagd een groot deel van de bevolking zand in de ogen te strooien. Ons land zal instorten als deze laffe klaploper nog eens zes jaar aan de macht blijft'. Op 21 juli werd Girkin opgepakt en meteen voorgeleid wegens 'extremisme'. Het oogt daadkrachtig, maar probeert te verhullen dat men Prigozjin ongemoeid laat.
En Prigozjin zwijgt niet
Prigozjin is inmiddels in Belarus opgedoken, waar hij gewoon doorgaat met zijn uitvallen in de richting van het Russische leger. In een videofilmpje zegt hij tegen zijn Wagnersoldaten dat ze eervol hebben gevochten in Oekraïne. 'Wat er nu aan het front plaatsgrijpt is een schande waar wij niet aan deel willen nemen. Wij moeten wachten op het moment dat we weer in vol ornaat kunnen aantreden'. De enkele honderden Wagner-soldaten zullen voorlopig in Belarus blijven en 'het Belarussische leger transformeren tot het tweede leger ter wereld en als het nodig is zullen we ook voor Belarus in de bres springen.' Later zullen de soldaten naar Afrika afreizen, tot ze weer door het vaderland worden geroepen, maar alleen, waarschuwt de huurlingenleider, 'als we ons niet te schande hoeven te maken aan het front'. Op Poetins Afrikatop in Sint Petersburg (27 en 28 juli 2023) fraterniseerde Prigozjin in zijn hotel Trezzini Palace gewoon openlijk met zijn hooggeplaatste vrienden uit de Centraal-Afrikaanse Republiek.
Generaal Sergej Soerovikin, hier zonder insignes, zit naar verluidt nog steeds vast wegens verhoren over Prigozjins muiterij (foto twitter)
Terwijl de Russische televisie er de afgelopen weken alles aan heeft gedaan om Prigozjin, held van weleer, en Girkin de grond in te trappen, maken diverse kranten zich wel degelijk zorgen over de onrust in de legertop en de halfslachtige reactie van de overheid, blijkt uit het altijd verhelderende krantenoverzicht van BBC-correspondent Steve Rosenberg in Moskou.
Prigozjins gedrag, een maand na de muiterij, lijkt niet op dat van een spijtoptant die een politieke nederlaag heeft geleden, schrijft bijvoorbeeld de doorgaans gezagsgetrouwe Moskovski Komsomolets. Volgens de krant laat de affaire zien dat ook een mislukte muiterij succesvol kan zijn. 'De situatie met Prigozjin (en niet alleen met Prigozjin)', vervolgt de auteur, 'zal zich blijven ontwikkelen op dynamische en misschien wel dramatische wijze'. En volgens de Nezavisimaja Gazeta toont zijn gedrag aan dat Prigozjin 'heeft overleefd dankzij zijn connecties in de hoogste machtskringen'. De krant vermoedt dat die hoge beschermheren Prigozjin hebben gebruikt voor een 'aanval op de twee hoogste militaire leiders', Sjojgoe en Gerasimov.
Betekent dit dat een echte militaire coup aanstaande is? Rusland heeft geen traditie van militaire staatsgrepen, maar dat serieus verzet nu juist komt uit de doorgaans dociele defensiekring moet voor Poetin onrustbarend nieuws zijn. Het wijst erop dat alle ontslagen, degradaties en benoemingen ten spijt geen van de militaire doelen van Rusland anderhalf jaar na de invasie serieus dichterbij is gekomen.
Helaas is de inertie en atmosfeer van angst en achterdocht onder het Poetinisme na 23 jaar zo ingedaald dat zelfs met stuurloosheid de oorlog nog lang gaande kan worden gehouden. Vorige week garandeerde Poetin de bevolking dat de Oekraïners zich zullen blijven stuklopen op Soerovikins verdedigingslinie. Het maakt de woede van Zelenski over de vage toezeggingen tijdens de NAVO-top, over de trage Westerse wapenleveranties en de absurde eis van dankbaarheid voor de westerse steun heel begrijpelijk. Voorlopig is het aan de Oekraïners om Poetins grootspraak te logenstraffen. De eerste gevechten in de buitenwijken van Bachmoet (door Prigozjin na maandenlange stadsguerilla veroverd) zijn alweer ontbrand.
Een kortere versie van dit artikel verscheen eerder in NRC Handelsblad.
Op Girkins Telegramkanaal verscheen direct een poster Vrijheid voor Igor Strelkov. Afzender: Beweging van het Tsarenkruis
.