Omdat geweldloos protest volgens hem zinloos was geworden, week de Moskouse activist Ildar Dadin na de grootschalige invasie uit naar Kyiv. Daar sloot hij zich aan bij een van de Russische vrijwilligersbataljons in Oekraïne. Begin oktober sneuvelde hij tijdens een militaire operatie van het Siberische Legioen. Dénis van Vliet schetst het korte leven van Dadin.
Ildar Dadin in 2017. Foto Vasili Maksimov/AFP/ANP
Door Dénis van Vliet
Gandhi, zo werd hij genoemd door zijn strijdmakkers. De Rus Ildar Dadin (42) koos deze bijnaam omdat hij, net als de Indiase onafhankelijkheidsstrijder Mahatma Gandhi, geloofde in geweldloos verzet. Toch schuilt er een paradox in de naam Gandhi, aangezien Dadin zich in 2023 aansloot bij een anti-Poetin-leger om aan de zijde van Oekraïne te vechten.
Hij verdedigde zijn keuze in een gesprek met oppositiekanaal Mediazona door te stellen dat hij nog altijd voor geweldloze actie was, maar dat dit tegen het Poetin-regime gewoonweg niet werkt. 'De enige manier om moordenaars te stoppen, is door de moordenaar te doden. Als ik de massamoorden niet tegenhoud, word ik een medeplichtige.'
In het eerste weekeinde van oktober werd bekend dat Dadin is omgekomen bij gevechten in de Oekraïense regio Charkiv. Hij werd 42 jaar oud.
Dadin was altijd een buitenbeentje binnen de Russische oppositie. Hij had geen beweging achter zich en ging vaak alleen op pad om te demonstreren: de ene keer voor LHBT-rechten, dan weer tegen de Russische annexatie van de Krim, of om zijn medeleven te betuigen met de slachtoffers van de aanslag op Charlie Hebdo in Parijs.
Zijn toetreding tot een anti-Poetin-leger was eveneens het pad van een buitenbeentje. Net als veel andere Russische oppositiefiguren vluchtte hij na de grootschalige Russische invasie in Oekraïne naar het buitenland. Maar in tegenstelling tot velen die hun tijd in ballingschap doorbrengen met twitteren, koos hij ervoor de wapens op te nemen.
De enige andere prominente figuur die hetzelfde deed, was Igor Voloboejev, de voormalige woordvoerder van de aan de staat gelieerde Gazprombank.
Doemaverkiezingen 2011
Wie was Dadin precies? Hij werd in 1982 geboren als zoon van Tataarse ouders in een voorstad ten noordoosten van Moskou. Na een afgebroken studie metallurgie – het vakgebied dat onder meer de samenstelling van metalen en legeringen bestudeert – en een diensttijd in het leger ging hij enkele jaren aan de slag als beveiliger. Zijn interesse voor de Russische politiek werd gewekt na de frauduleuze Doemaverkiezingen van 2011.
Verenigd Rusland, de partij van Vladimir Poetin – hij was in die periode premier onder Dmitri Medvedev – kwam bij die parlementsverkiezingen eind 2011 als grote winnaar uit de bus. De partij kreeg 49,4 procent van alle stemmen, goed voor een absolute meerderheid van 238 van de 450 zetels in de Doema.
In Moskou gingen tienduizenden betogers de straat op tegen de vervalste uitslag, onder wie Dadin. In de maanden daarna vonden er in de Russische hoofdstad nog veelvuldig protesten plaats, voornamelijk tegen de verkiezing van Poetin tot president in maart 2012. Na de zoveelste anti-regeringsdemonstratie nam de Doema in 2012 een anti-demonstratiewet aan, die in 2014 verder werd aangescherpt. De kern van deze wet luidt dat wie binnen 180 dagen tweemaal of vaker deelneemt aan illegale protesten, vervolgd zal worden.
Dit weerhield Dadin er niet van om de straat op te blijven gaan. In 2015 werd hij als eerste Rus veroordeeld onder de draconische anti-demonstratiewet. Hij kreeg 2½ jaar cel.
Toen Dadin vanuit de gevangenis meldde dat hij systematisch gemarteld werd, ontstond er wereldwijd ophef. In januari 2017 greep het Hooggerechtshof van Rusland in en gaf opdracht de zaak te herzien. Een maand later werd het vonnis vernietigd.
Toen ook twee andere oppositiefiguren plotseling vrijkwamen, ontstond in het Westen tijdelijk de hoop dat de Russische rechtspraak gevoelig is voor maatschappelijke druk. Politicoloog Jekaterina Sjoelman waarschuwde toen al voor valse hoop. 'Als er al een tendens is, dan is dat burgers aardig vaak succes boeken in dergelijke zaken. Dat wordt echter gemakkelijk vergeten.'
Sjoelman kreeg gelijk. Na Dadin zouden nog velen in het cachot belanden nadat ze twee keer of meer een actie hadden ondernomen die het Kremlin niet zinde. Juristen noemen deze methode van regimecritici vervolgen inmiddels een Dadinskaja, oftewel een Dadinetje.
Na zijn vrijlating ging Dadin door met demonstreren en belandde daarbij geregeld voor kortere of langere tijd achter de tralies.
Een warm onthaal thuis zat er niet in. Na zijn vrijlating kondigde Dadin aan te scheiden van Anastasia, de vrouw met wie hij in 2016 in de gevangenis was getrouwd. Ze zou hem, zo schreef Dadin op Facebook, hebben bedrogen terwijl hij vastzat.
Later zou hij hertrouwen met de Oekraïense Aleksandra Svesjnikova. Op 14 februari 2022 (Valentijnsdag, al wordt dat in Slavische landen niet groots gevierd) kreeg zij te horen dat haar verblijfsvergunning voor Rusland werd ingetrokken. Svesjnikova en haar man Dadin kondigden nog aan het besluit aan te vechten, niet wetend welk noodlot haar land twee weken later wachtte.
‘Geen morele kracht meer’
Na de Russische invasie nam ook Dadin de benen naar het buitenland: naar Polen. Naar eigen zeggen, zo zei hij in het interview met Mediazone, deed hij dat maar met één doel: om mee te kunnen vechten aan de kant van Oekraïne. 'Ik realiseerde me dat het klaar was, dat ik niet meer kon. Ik had geen morele kracht meer om op een vreedzame manier iets te proberen bereiken. Want terwijl ik vreedzaam probeerde iets te doen, was Rusland al begonnen met een grootschalige aanval op Oekraïne.’
Toen hij Poolse verblijfsdocumenten had, ging hij in 2023 naar het aangevallen land. Hij belandde via de Burgerraad, een politiek platform van Russische activisten in Polen, bij het toen net opgerichte Siberisch Legioen. De keuze voor dit legioen was volgens Dadin pragmatisch: het was volgens hem ‘praktisch de enige mogelijkheid’ om mee te vechten aan Oekraïense kant. Een tussenstop in Polen was daarom ook noodzakelijk: met een Russisch paspoort alleen was hij waarschijnlijk nooit de Oekraïense grens overgekomen.
Russische bataljons aan Oekraïense zijde
In totaal vechten drie vrijwilligersbataljons uit Rusland in Oekraïne: het Russisch Vrijwilligerskorps, het Vrijheid voor Rusland-legioen en het Siberisch Bataljon.
Het zijn verschillende groepen, met verschillende achtergronden en verschillende doelstellingen. Wat hen bindt, is de afkeer van het Poetin-regime. De drie groepen trokken eerder in de oorlog geregeld samen op, onder andere samen bij de aanvallen op de Russische grensregio Belgorod.
De Poolse journaliste Agnieszka Pikulicka-Wilczewska bracht de groepen afgelopen voorjaar in kaart voor New Eastern European, een tweemaandelijks tijdschrift dat wordt uitgegeven door Jan Nowak-Jeziorański College voor Oost-Europa. Dit college is een in 2001 opgerichte denktank vernoemd naar een oud-verzetsstrijder en voormalig directeur van de Poolse afdeling van de Amerikaanse zender Radio Free Europe/Radio Liberty.
Volgens Pikulicka-Wilczewska, die uitgebreid sprak met leden van de korpsen, tellen de drie bataljons bij elkaar zo’n 300 á 400 Russische vrijwilligers. De naam militie is overigens beter op zijn plaats. In militaire kringen wordt onder een bataljon namelijk een zelfstandig opererende eenheid van 400 tot 2000 man verstaan.
Vrijheidslegioen, een der Russische vrijwilligers bataljons aan Oekraïense zijde. Foto Wikimedia
Azov-bataljon
De bekendste en meest beruchte militie is het Russische Vrijwilligerskorps, een groep die zichzelf omschrijft als ‘Russische vrijwilligers die in Oekraïne wonen’ en strijdt tegen wat zij zien als het criminele regime van Poetin.
De leider van het bataljon is Denis Kaspoetin, ook bekend als Denis Nikitin, een Russische neonazi die zijn tienerjaren in Duitsland heeft doorgebracht. Begin deze eeuw kreeg zijn familie vanwege hun Joodse wortels een verblijfsvergunning in de Bondsrepubliek. Kaspoetin ontpopte zich aanvankelijk als voetbalhooligan. Nadat hij voor de zoveelste in aanraking met politie en justitie was gekomen, verloor hij zijn verblijfsvergunning, waarna hij naar Moskou verhuisde om daar zijn hooliganactiviteiten voort te zetten.
In 2018 verhuisde Nikitin naar Kyiv om daar een vechtsportschool op te zetten. Hij kwam in de Oekraïense hoofdstad al snel in contact met voormalige leden van het Azov-bataljon. Dat bataljon heeft extreemrechtse wortels, maar is volgens Oekraïne inmiddels hervormd tot een regulier legeronderdeel.
In augustus 2022 presenteerde Nikitin zich als leider van het die maand opgerichte Russische Vrijwilligerskorps, waarin volgens hem ook Russen zitten die voorheen actief waren binnen Azov. In maart 2023 claimt de groep een gewapende aanval op twee grensdorpen in de regio Brjansk. Oekraïne ontkende toen elke betrokkenheid bij deze operaties, maar volgens Nikitin was dat niet waar. 'Als ik dit niet had afgestemd met iemand binnen de Oekraïense strijdkrachten, dan denk ik dat we vernietigd zouden zijn,’’ zei hij in een interview met de Financial Times.
Het Russisch Vrijwilligerskorps doet vooral mee aan de oorlog om het regime van Poetin te verzwakken. In de ideale wereld van het korps bestaat het nieuwe Rusland straks uit een kleiner landsdeel dat enkel en alleen bevolkt wordt door Russen. 'De Russen zijn de enige burgers in de Russische Federatie die geen eigen nationale en culturele autonomie hebben,' zoals Vladimar ‘Cardinal’, een lid van het korps in een artikel in New Eastern European schreef. 'Zelfs de mogelijkheid om een organisatie te creëren op basis van de Russische nationaliteit is verboden.' Over de vrijheidsstrijd van Oekraïne repte hij verder met geen woord. Die is ondergeschikt aan het eigen ultranationalistische doel.
Siberisch Legioen
Het Vrijheid voor Rusland-legioen is minder ideologisch van aard en bestaat naar eigen zeggen uit overgelopen Russische militairen. Zij streven ernaar de ‘moordenaars en plunderaars’ uit het Kremlin te verjagen en een einde te maken aan de oorlog tegen Oekraïne. De Vlaamse journalist Arnaud de Decker reisde in december 2022 met het korps mee naar het front en beschreef de militie tegenover de NOS als een allegaartje Russen, onder wie ook krijgsgevangenen. Het is tevens het enige bataljon dat officieel banden onderhoudt met de Russische oppositie in ballingschap.
Ten slotte is er nog het Siberisch Legioen, een pas vorig jaar opgerichte eenheid waarin Dadin aanvankelijk actief was. Deze eenheid bestaat uitsluitend uit vrijwilligers: mannen die bewust hun vaderland de rug hebben toegekeerd om voor Oekraïne te vechten. Hoewel Oekraïne met de twee andere korpsen zegt geen officiële banden te onderhouden, bestaan deze wel met het Siberisch Legioen: de strijders zijn officieel onderdeel van het Oekraïense leger en ontvangen hun salaris van Oekraïne.
Ook is het Oekraïne die de soldaten voorbereidt op de oorlog, hoewel er in het aangevallen land een zeker wantrouwen tegenover de oorlogsvrijwilligers bestaat. Russen die in het bataljon willen dienen, worden vooraf grondig gescreend door de inlichtingendiensten.
Een verslaggever van de Vlaamse krant De Morgen trok begin dit jaar op met het Siberisch Legioen. Hij ontmoette een bonte verzameling Russen: van IT’ers tot anarchisten en idealisten. 'Ik voel me schuldig over wat de Russen hier uitvreten, ik wil tonen dat ik uit ander hout ben gesneden', verklaarde een voormalige marktkoopman uit Moskou tegenover de krant. Sommige strijders, met name die uit afgelegen republieken in het oosten, worden ook gedreven door hun etnische achtergrond om voor Oekraïne te vechten. Zij hopen met hun strijd, evenals het neonazistische Russische Vrijwilligerskorps, de val van Rusland te versnellen, zodat hun volk een eigen republiek kan uitroepen los van het Kremlin.
‘De enige mogelijkheid’
Met deze wetenschap in het achterhoofd zijn Dadins woorden ook beter te plaatsen, namelijk waarom een plekje binnen het Siberisch Legioen voor hem ‘praktisch de enige mogelijkheid’ was om voor Oekraïne te dienen. Een neonazi is hij niet. Zich aanmelden bij het Vrijheid voor Rusland-legioen kon hij niet, omdat hij op het moment dat Rusland de oorlog begon niet in het Russische leger diende en dus ook niet kon overlopen.
De huidige omvang van de drie groepen is niet bekend. Een teken aan de wand dat de aantallen gering zijn, is het feit dat Dadin eind vorig jaar het Siberisch Legioen inruilde voor het Vrijheid voor Rusland-legioen vanwege een ‘reorganisatie’, waarschijnlijk een eufemistische term om verliezen en daarmee het noodgedwongen samengaan van de strijders te verdoezelen.
Over de dood van Dadin is nog veel onbekend. Volgens oppositiepoliticus Ilja Ponomarjov, het enige Doemalid dat in 2014 tegen de annexatie van de Krim stemde en nu in ballingschap leeft, zullen de details pas worden onthuld wanneer de gevechtsoperatie waaraan Dadin deelnam is afgerond.
Volgens sommige Oekraïense media stierf hij zaterdag 5 oktober bij Voltsjansk, een stadje dat voor de oorlog 15.000 inwoners telde en op vijf kilometer van de Russische grens ligt. 'Gandhi heeft de overwinning op Poetin niet meer meegemaakt, maar ik ben ervan overtuigd dat na de oorlog straten naar hem zullen worden vernoemd in Rusland', schreef Ponomarjov op Facebook.
Het Free Russia Forum van de voormalig wereldkampioen schaken Garry Kasparov noemde daags na Dadins dood een prijs naar hem. Deze zal worden uitgereikt aan mensen 'die hebben bewezen een onbuigzame strijder te zijn tegen de tirannie van Poetin'.
In Rusland zelf was de dood van Dadin amper nieuws, al voelde hoofdredactrice van het Russische propagandakanaal RT Margarita Simonjan zich wel geroepen iets over hem te schrijven op haar Telegram-kanaal. 'Judas kan rekenen op een speciaal welkom in de hel.’
In 2018 werd Ildar Dadin's boek 'Schreeuw in de stilte' in het Nederlands uitgegeven. Daarin beschrijft Dadin zijn verblijf in het werkkamp IK-7 in Karelië.