Sancties maken van Rusland een geïsoleerde vesting

Sinds 2014 is Rusland getroffen door internationale sancties, om Oekraïne en ook om inmenging in de Amerikaanse verkiezingen. Vooral die Amerikaanse sancties komen hard aan. Ze hebben de Russische economie wezenlijk veranderd, schreef econoom Jakov Mirkin van het Instituut voor Wereldeconomie en Internationale Betrekkingen in Moskou op de site van Republic.ru. Hier de tien grootste veranderingen.

door Jakov Mirkin

1. Uiteengespat is het idee van economische integratie met de EU, zelfs al zou die sowieso moeizaam en traag zijn verlopen. In 2013 ging bijna 50% van de im- en export van Rusland naar de EU. Het zag er naar uit dat er nog maar een paar toenaderingen nodig waren om de boel onlosmakelijk met elkaar te verbinden. En dan lonkten een vrijhandelszone, een visavrij regime en een intensificatie van de politieke banden.

Dat is allemaal een droom gebleven. De Russische im- en export naar de EU is gedaald tot 42-43%. Voetje voor voetje, met een procentje per jaar, loopt het Russische aandeel in de olie- en gasleveranties aan de EU terug, hoewel de EU nog steeds eenderde van haar brandstoffen uit Rusland importeert. Materieel groeien de EU en Rusland uit elkaar.

De nieuwe realiteit is dat de economie van Rusland als het ware tussen twee stoelen zit, tussen twee centra van modernisering - de EU en China. Het Chinese aandeel in de buitenlandse handel van Rusland, 7-8% in het begin van de jaren 2010, is toegenomen tot 15%. De Japanse en Zuid-Koreaanse belangstelling voor de Russische markt groeit. In plaats van geknuffel met de EU ontstaat er nu een 'Euraziatische economie'. Maar of het nu de EU is, China of de ontwikkelde Aziatische landen - overal is Rusland niet meer dan een 'achtertuin', waar grondstoffen worden geruild voor machines, technologie en consumptieartikelen voor de massa.

2.  We zijn overgestapt op 'zelffinanciering'. Tot 2014 kende Rusland het model dat kenmerkend is voor markten in ontwikkeling. Het eigen financiële systeem is heel beperkt,  de grootste bedrijven halen overal en nergens geld op: in Londen, New York, Hongkong. En het midden- en kleinbedrijf leeft van wat er over schiet - de restjes op de lokale markt. Maar met de sancties veranderde het klimaat. Ruslands toegang tot de internationale kapitaalmarkten werd drastisch ingeperkt.

HervormingofStabilitiet

Russen kiezen steeds vaker voor stabiliteit dan voor economische en politieke hervormingen

In juni 2014 piekte de buitenlandse schuld van de 'overige sectoren' (d.w.z. alles wat privé en niet bancair is in de Russische economie) met $451 miljard. In oktober 2017 is de schuldenlast gedaald tot $353 miljard. De buitenlandse schulden van de banken bedroegen in april 2014 $214 miljard, in de herfst van 2017 nog maar $108 млрд. Dat is $200 miljard minder in drie jaar tijd. Wanneer de portemonnee van bedrijven leger wordt, dan wil je weten ten koste waarvan? Deels - met alle voorbehoud en rekening houdend met de schommelingen in de roebelkoers enz. - hakt dat in de internationale reserves van Rusland. Begin 2014 was de totaalsom $514 miljard, in april 2015 daalde die tot $351 млрд, in oktober 2017 bedroeg hij $424 miljard.

3. Onder invloed van de sancties vond een lichte opleving van de lokale produktie plaats. Vóór de sancties was het centrale idee: we kopen álles; de plaats van Rusland in de internationale arbeidsdeling wordt bepaald door grondstoffen. Waarschijnlijk hebben we pas door de sancties begrepen dat er bij de winning van die grondstoffen maar werk is voor 10 à 15 miljoen mensen. Maar die overige ruim 130 miljoen moeten toch ook een bezigheid hebben en kunnen niet de hele dag bewaken, reguleren, handel drijven of afromen. Besef dat wij in 2014 voor 70 - 90% afhankelijk waren van import in de machine- en instrumentenbouw voor andere onderdelen tot 95–100%.

In februari 2015 werden in het grote Rusland, het Derde Rome, waar ruim 140 miljoen mensen wonen, 225 metaaldraaibanken geproduceerd, 216 smeedpersen en 371 houtbewerkingsmachines. Dat is tien keer minder dan de behoefte aan vervangend instrumentarium. 90% daarvan wordt geïmporteerd.

Major russian gas pipelines to europeOndanks importvervangende maatregelen blijven grondstoffen de kurk waarop de economie draait. Maar de olie- en gassector kan niet zonder buitenlandse investeringen.

Hoe is de stand nu? In februari 2018 zijn 326 metaaldraaibanken geproduceerd en 293 smeedpersen. Over de houtbewerkingsmachines publiceert (statistiekbureau) Rosstat geen cijfers meer.

In drie jaar tijd zien we dus een groei, zelfs een fikse groei vergeleken met het lage uitgangspunt, maar er is niets veranderd. Na alle verliezen van 1990-2000 is dit nog steeds een minuscule productie en de afhankelijkheid van import is enorm gebleven. Hoe staat het er bijvoorbeeld voor in de electronica? 'Het percentage buitenlandse electronica in Russische communicatiesatellieten is opgelopen tot 70%,' meldde het plaatsvervangend hoofd van Roscommunicatie Igor Tsjoersin op de conferentie Satellite Russia op 20 april 2018.

We zijn inderdaad minder afhankelijk geworden van import, maar de percentages zijn verwaarloosbaar. Eind 2014 werd 36% van de levensmiddelen geïmporteerd, in het derde kwartaal van 2017 was dat gedaald naar 22%. Is daar lokale produktie voor in de plaats gekomen? Ja, maar iedereen weet hoe afhankelijk de Russische landbouw is van de import van zaden, techniek etcetera. We maken inderdaad iets meer medicijnen zelf, maar de meeste Russische medicijnen worden gemaakt van geïmporteerde stoffen, voor 60% uit China.

4. Als antwoord op de sancties zijn er eilandjes van supersnelle groei gecreëerd om de economie te stutten. De graan- en melkproduktie, de farmaceutische industrie, machinebouw, electronica en het militair-industrieel complex zijn zulke vrijplaatsen van versnelde ontwikkeling. In deze industrietakken is de vrije markt kunstmatig ingevoerd. Ze krijgen betere toegang tot kredieten (op kosten van de staat), een lagere rentevoet (dankzij subsidies), meer belasting- en investeringsvoordelen, extra financiering uit het budget, minder administratieve rompslomp - bijgevolg groeien ze sneller, wat nog eens wordt aangewakkerd door de devaluatie van de roebel. Maar het is een selectieve, partiële dynamiek tegen de achtergrond van een stagnerende, comateuze economie. 

5. Daarnaast vindt er verstatelijking plaats, alle financiële middelen worden geconcentreerd in Moskou en de reguleringsdruk ter voorbereiding op een economie van algehele mobilisatie neemt toe. Hoe meer druk van buiten, hoe breder de sancties, dest te groter wordt het aandeel van de staat. Volgens schattingen heeft dat nu al de 70% bereikt en hetzelfde percentage geldt voor de bancaire sector. Als die trend, die al ver voor de sancties inzette, groeit tot 80 à 85%, dan zijn we terug bij de administratieve economie van de afgesloten vesting. Het midden- en kleinbedrijf zal vegeteren in de schaduw van de staatscorporaties, ofwel afzakken tot het niveau van de schoenlapperskiosken uit het begin van de jaren '30. De grote bedrijven zullen verder groeien, en het aantal kleine bedrijven daalt.

Dan ontstaat financiële kaalslag en gebrek aan arbeidskrachten in de regio's, die steeds afhankelijker worden van het federale centrum, dat grote projecten in de regio ondersteunt. Een verticaal georganiseerde economie is niet het beste middel om de technologische kloof met het Westen te overbruggen. 

6. Er is een proces in gang gezet van scheiding tussen buitenlands en binnenlands bezit. Er vindt een intensieve herverkaveling plaats. De vraag is: aan welke kant staat u, heren kapitalisten? De bezittende klasse wordt voor de keuze gesteld te beslissen of ze aan gene zijde willen blijven, in de offshore, in de Zwitserlanden en Ierlanden, of híer, met óns, aan onze oevers. Alles dwingt hen die richting op: de sancties zelf, de Russische programma's voor inperking van de offshore mogelijkheden, de openbaarmaking van belastinginformatie, amnestie voor kapitaal. Beslist u nu eindelijk eens waar u staat en woon daar waar uw bedrijf gevestigd is. 

oleg deripaskaDe aluminiummarkt was van slag toen de VS de Russische tycoon Deripaska van Rusal op de sanctielijst plaatste.

7.  Er vindt een massale uittocht van buitenlanders uit de Russische economie plaats. We hebben hen nodig - voor de overdracht van technologie, managementervaring, nieuwe producten, maar ze zullen ons verlaten. Het aantal bedrijven met buitenlandse deelname in Rusland was in 2013 24.000 en daalde in 2015 tot 17.600 (gegevens van Rosstat). In 2016 zijn 9.700 nieuwe bedrijven geregistreerd, die geheel in handen zijn van buitenlanders, en 3.700 in gezamenlijk bezit. Maar er zijn er respectievelijk 14.600 en 7.000 opgeheven (zie Rosstats verslag 'De sociaal-economische situatie van Rusland in 2016. Gedetailleerde conclusies'). Eind 2013 waren er in Rusland 252 banken met buitenlandse deelname. Eind 2017 waren er nog 160 over.

8. In de economie heerst een deprimerende grauwe sfeer, zwanger van slechte voorgevoelens en angst voor grote risico's. Dat zakendoen met Russen riskant is geworden leidde niet alleen tot talloze afgeblazen deals, maar ook tot verlaging van investeringen. Indicatief is de situatie in de bouwsector, die van nature altijd gericht is op de toekomst - daar heerst al vier jaar op rij crisis. Ten opzichte van 2014 zien we een daling met 30% in keramische baksteen, met 50% in baksteen uit cement en beton, met 25% in cement, met 30 à 35% in muurpanelen. De activiteit in de bouw neemt al vijf jaar op rij af en is nu ongeveer 15% lager dan in 2013.  

9. Meer kanonnen. De groei van het militair-industrieel complex was in 2016 10% (cijfer uit de toespraak van de president tot het parlement in 2016). In 2017 was het 7,5% (bleek uit een interview met Dmitri Rogozin voor tv-station Rossia 24). Als we dat vergelijken met de 'gewone' industriële productie: in 2016 groeide die met 1,3%, in 2017 met 1%. Wat zegt dat? Als de wapenwedloop doorgaat met dezelfde hoge uitgaven als in de jaren '80, kan zij de Russische economie op de knieën dwingen. Kanonnen, én zonnebloemolie, én een groei die hoger moet zijn dan het mondiale gemiddelde, én modernisering - je moet een genie zijn om die met elkaar conflicterende opgaven voor de komende 10-15 jaar allemaal gelijktijdig te realiseren. En dan ook nog eens in een situatie van half isolement.

MedvedevFarmaceutischeFabiekdSiberiePremier Medvedev op een farmaceutische fabriek. De produktie is voor 60% afhankelijk van grondstoffen uit China.

10.  De kwaliteit van de productie is gedaald als gevolg van de tegenancties en hetzelfde geldt voor de reële inkomens van de bevolking. Hoe kun je dat beoordelen als Rospotrebnadzor [toezichtsinstantie op de consumptie - red.] geen statistieken geeft? De eenvoudigste indicator is dat de levering van palmolie in Rusland volgens Rosstat ten opzichte van 2011 met 50% gestegen. In januari - februari 2018 met bijna 40% ten opzichte van dezelfde maanden in 2017. In 2018 halen we misschien een miljoen ton van dat fantastische product dat de vervaardiging van goedkope levensmiddelen mogelijk maakt. 

 

Conclusie. De economische sancties zijn een uitdaging waarop het staatsapparaat en iedereen individueel een antwoord moet geven. Met groei, met nieuwe ideeën en stimuli. Maar dat antwoord is niet je terugtrekken in je schulp.

Met een zekere dosis ironie kunnen we dankbaar zijn voor de sancties - ze hebben het idee van een grote allesomvattende  economie voor Rusland weer nieuw leven ingeblazen, een economie die gemoderniseerd wordt en die steunt op een groei van de binnenlandse vraag en niet op export en het wegsluizen van liquiditeiten naar het buitenland. Ze hebben de regering zelfs gedwongen stappen in die richting te ondernemen. Maar de economische politiek hanteert een hele zwakke formule: maximaal op de rem gaan staan + groei van de administratieve lasten + een groeiende rol van de staat + stimuli en lapmiddelen om de economie op bepaalde plekken te ondersteunen.

Maar natuurlijk is het waanzin dankbaar te zijn voor de sancties. Want met elke nieuwe ronde wordt de sfeer in het land ijziger en ijziger en de top-down machtsuitoefening steeds sterker. Luider en luider klinken de stemmen van hen die vinden dat Rusland in een koude of zelfs hybride oorlog is beland en dat er op 'militaire acties' met mobilisatie moet worden gereageerd.

En dat is misschien wel het ernstigste effect van de sancties - zij manoeuvreren ons steeds meer in de richting van een administratieve, gesloten, mobilisatie-economie. Vier jaar geleden leek dit scenario nog maar nauwelijks mogelijk, nu is dat al 15 à 20%. Wanneer je om je heen ziet dat armoedzaaiers een normaal verschijnsel worden, dan vraag je je af wat het voor zin heeft een land er toe te drijven om in 5 tot 7 jaar tijd een troosteloze kazemat te worden, die noch voor onszelf, noch voor de ons omringende wereld prettig is. Dat geldt vooral voor de Europese Unie, onze grootste economische partner. Wat is het echte effect van de sancties, als een maximale toename van de risico's in de wereld het resultaat is?

Jakov Mirkin is hoofd van de afdeling Internationale Kapitaalmarkten van het Instituut voor Wereldeconomie en Internationale Betrekkingen van de Russische Academie van Wetenschappen. Dit artikel verscheen hier op de site Republic.ru.