‘Ik wilde leven’. Turn Your Body To The Sun, een film van Aliona van der Horst

Medio juni ging de documentaire film Turn your Body to the Sun van Aliona van der Horst in de Nederlandse bioscopen in roulatie. In de film is de schrijfster Sana Valiulina, deels samen met haar oudere zuster Dina, op zoek naar het noodlot van haar vader tijdens de Tweede Wereldoorlog. Otto Boele, kenner van de Russische cinema, recenseert deze adembenemende film.

door Otto Boele

Ruslands omgang met de herinnering aan de Grote Vaderlandse Oorlog is in ruim vijfenzeventig jaar meer dan eens sterk veranderd. Dat geldt in de eerste plaats voor de officiële herdenkingscultuur waarvan de jaarlijkse parade op het Rode Plein het meest tastbare symbool is. De parade werd in 1945 voor het eerst gehouden, daarop direct door Stalin afgeschaft, in 1965 weer in ere hersteld door Leonid Brezjnev om via een meer inclusieve variant met de aanwezigheid van westerse bondgenoten uiteindelijk te ontaarden in de absurde ‘overwinningsrazernij’ die nu onder Vladimir Poetin wordt gecultiveerd. Die veranderende omgang zien we ook terug in de academische geschiedschrijving, de literatuur en de cinema waarin hoera-patriottisme en een meer ingetogen stemming elkaar regelmatig hebben afgewisseld.

Krijgsgevangenen en landverraders

Bij al die schommelingen is één taboe eigenlijk altijd overeind gebleven: het taboe van de krijgsgevangenschap. De in juli 1942 ingevoerde order 227 (‘Geen stap achteruit!’) verplichtte soldaten zich tot het bittere einde te blijven verzetten en zich onder geen beding over te geven. Wie dat toch deed, was een verrader die voor het vaderland niet meer bestond. Zelfs Stalins eigen zoon, Jakov Dzjoegasjvili, heeft dat aan den lijve ondervonden. Hoewel de getuigen elkaar op een aantal punten tegenspreken, is duidelijk dat Stalin nauwelijks heeft geprobeerd zijn zoon vrij te krijgen en dat als hij iets harder zijn best had gedaan Jakov de oorlog waarschijnlijk had overleefd.

Wat aan de bestendiging van het taboe moet hebben bijgedragen is die spaarzame roman, die zeldzame film waarin de krijgsgevangenschap toch ter sprake komt.

Voor een aanzienlijk aantal lezers van het literaire tijdschrift Novyj mir was het onbestaanbaar dat de hoofdpersoon in Solzjenitsyns kampnovelle Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj (1962) een voormalig krijgsgevangene was. Alsof het lot van zo’n overloper vergelijkbaar zou zijn met dat van de ‘echte’ slachtoffers van Stalins persoonlijkheidscultus, de oprechte communisten die in 1937 waren gearresteerd.

Ook de film Trial On The Road van Aleksei German (1971) heeft een deserteur als held. Er zijn zelfs aangrijpende beelden te zien van grote groepen geïntimideerd ogende krijgsgevangenen die onder Duitse bewaking worden afgevoerd. Hoewel de hoofdpersoon zich volledig rehabiliteert door toch weer de juiste kant te kiezen en een heel wapendepot van de Duitsers op te blazen, wilden de autoriteiten de film niet laten passeren. Trial On The Road belandde voor jaren op de plank.

De volle omvang van het fenomeen laat zich toch het beste in cijfers uitdrukken, ook al lopen de schattingen uiteen. Men gaat ervanuit dat zo’n 5,5 miljoen Sovjetsoldaten krijgsgevangen werden gemaakt en dat zo’n 3,5 miljoen dat niet heeft overleefd: gesneuveld op het slagveld, verwaarloosd en uitgehongerd in Duitse gevangenschap, maar vooral genegeerd en vergeten door de eigen Sovjetregering.

Pas na het einde van de oorlog begon deze zich voor repatriëring in te zetten waarbij de schone belofte van een verse start eigenlijk nooit werd ingelost. Veruit de meeste krijgsgevangenen die naar de Sovjetunie terugkeerden, werden op basis van wetsartikel 58-1 (contrarevolutionaire activiteiten en landverraad) tot meerdere jaren kamp veroordeeld. En al werd hun na Stalins dood amnestie verleend, ze werden niet officieel gerehabiliteerd, mochten zich niet op minder dan 100 kilometer van de grote steden vestigen en waren zich als voormalig kampbewoner en deserteur altijd van hun pariastatus bewust.

Zwijgende vader

Aliona van der Horsts poëtische documentaire Turn Your Body To The Sun is een eigenzinnige poging om deze verzwegen tragedie concreet te maken en de kille cijfers een menselijk gezicht te geven. Net als in haar vorige documentaire, Liefde is aardappelen (2017) waarin ze het weggemoffelde verleden van haar eigen verwanten onderzoekt, kiest ze ook hier voor een deels uitgewiste familiegeschiedenis. Het is het verhaal van de Nederlands-Russische schrijfster Sana Valiulina, of liever: het verhaal van haar vader, Sandar Valiulin, dat zij probeert te reconstrueren. Samen met haar zus Dinar bestudeert ze brieven en dagboeken en reizen ze naar het plaatsje Tsjerdyn in de Oeral waar hun vader bijna tien jaar boete deed voor zijn ‘verraad’: dienen in het Duitse vrijwilligerslegioen om aan de hongerdood te ontsnappen. ‘Ik wilde leven. Zo simpel is het’, vat de voice-over namens Sandar samen.

Beide zussen hebben hun vader bewust meegemaakt, hoewel hij volgens Sana al relatief oud was toen hij zijn twee dochters kreeg (‘hij had mijn grootvader kunnen zijn’). Die laatste opmerking zegt iets over de gemiddelde levensverwachting die in de jaren zestig weliswaar stijgende was, maar nog steeds vrij laag in vergelijking met de rest van Europa. Het illustreert echter vooral hoe de teruggekeerde Sandar Valiulin in het leven stond en zich tot zijn gezin verhield: hij kon opgewekt zijn, maar was toch vooral gesloten, zwijgzaam, sprak nooit over de oorlog of het kamp. Sana herinnert zich hem vooral als een ‘rug’, een schild waarmee hij zich van de buitenwereld probeerde af te sluiten.

Kracht van een taboe

Als een in zichzelf gekeerde oorlogsveteraan, alleen met zijn herinneringen die hij niet wil of kan delen, is Sandar Valiulin natuurlijk een tragische, hoewel niet heel verrassende figuur, maar dit is slechts een eerste aanknopingspunt, een vaag spoor dat terug moet leiden naar de tijd van zijn krijgsgevangenschap. En juist hier wordt de kracht van het taboe op desertie akelig voelbaar. Het begint met de romantische kennismaking van Sana’s ouders in 1947. Sandar zit al in de Oeral gevangen, zijn toekomstige vrouw, Taigira, begint met hem te corresponderen, niet omdat ze hem persoonlijk kent, maar omdat ze met hem te doen heeft: zijn familie beantwoordt zijn brieven niet ‘want daar hebben we geen tijd voor.’ Dit goedkope gelegenheidsargument wordt verder niet becommentarieerd in de documentaire; de angst en schaamte bij Sandars familie spreken voor zich.

Maar het taboe blijkt ook vat te hebben op Sana zelf. Wanneer ze archiefbeelden bestudeert waarin Russische krijgsgevangen door een Duitse officier worden geïnstrueerd, dringt het besef zich op dat haar vader ook zo klaargestoomd moet zijn en op landgenoten geschoten kan hebben. Dit plaats haar voor een dilemma: kan ze wel loyaal blijven aan haar vader? Is de gedachte toelaatbaar dat hij au fond toch een landverrader was? Maar wat betekent dat precies? Hij had toch nauwelijks een keuze?

TurnBodySun
Filmbeeld uit Turn your Body to the Sun

Sandar Valiulin wordt uiteindelijk naar Normandië overgebracht waar hij aan de Atlantikwall moet meebouwen. Hij neemt deel aan D-Day, maar weet met een kameraad te ontsnappen. De Amerikanen nemen hem in dienst als tolk-vertaler en dat is de opmaat naar een korte, gelukkige periode waarin Sandar zich ‘mens’ voelt, vrij om van de zee te genieten en bramen te plukken, zo veel hij maar wil.

Toevalstreffer

Hoewel Sana zich met fragmenten moet behelpen en haar vader daardoor iets ongrijpbaar blijft houden, lijkt ze hem toch ook te naderen. Van der Horst weet dit op heel indringende wijze te suggereren door Sana eerst archiefmateriaal te laten afzoeken in de hoop haar vader werkelijk ergens op film te ontdekken; om haar dan te laten concluderen dat hij ‘in al die gezichten’ zit, de uitgeputte, gekwelde, soms ook opgeluchte gezichten die aan de camera voorbijtrekken. Steeds weer zien we Russische krijgsgevangen passeren, honderden, duizenden, en op elke twintig kijkt er wel één recht in de camera. Is dát Sandar Valiulin? Uiteindelijk doet ‘t er niet toe: met elk oogcontact tussen die willekeurige soldaat en de camera lijkt de afstand tussen Sana en haar vader te slinken. Een toevallig bezoek aan de tentoonstelling ‘Russen in Normandië’ levert uiteindelijk de bevestiging op die nog ontbrak: een foto in het tijdschrift Yank toont een aantal Amerikaanse militairen met in hun midden de tolkende Sandar Valiulin. Het onderschrift bij de foto laat er geen twijfel over bestaan.

Archiefbeelden en een drone

Visueel is Turn Your Body To The Sun een overweldigende ervaring. Terecht hebben diverse recensenten het inventieve gebruik van archiefbeelden geroemd, veelal in kleur en vertraagd afgespeeld, wat de ellende van de voortsjokkende gevangenen alleen maar tastbaarder maakt. Maar de film bevat ook een slimme montage waarin de twee verantwoordelijke dictators worden samengebracht. Eerst zien we Stalin een glas water naar zijn mond brengen en een slok nemen; vervolgens zien we Hitler uit een glas drinken en het weer neerzetten. Het lijkt of we getuige zijn van één vloeiende handeling uitgevoerd door de tweelingbroers van het Absolute Kwaad.

De film eindigt in de winterse Oeral , in het plaatsje Tsjerdyn, waar alleen een verzakte opzichterswoning nog herinnert aan het kamp dat zich hier ooit moeten hebben bevonden. Er volgt een adembenemend loodrecht droneshot waarbij Sana slechts een zwarte stip is in een verder maagdelijk witte vlakte. Het is een ambigu slotbeeld. Het suggereert dat niet alle vragen zijn beantwoord en er nog veel witte vlekken overblijven. Tegelijkertijd roept de positie van de camera associaties op met een ‘hemels’ perspectief, wellicht het point of view van Sandar Valiulin die neer ziet op zijn dochter. Die interpretatie lijkt mij niet te ver gezocht gezien Sana’s beslissing om in de film Russisch te spreken (‘zodat hij het kan verstaan’) en de vanzelfsprekendheid waarmee ze hem diverse keren rechtstreeks aanspreekt.

Turn Your Body To The Sun is opgedragen aan ‘alle Sovjetkrijgsgevangenen en hun families’ waardoor je je nog moeilijker voorstellen dat de film in het huidige Rusland ooit vertoond gaat worden. Het zou niettemin een zegen zijn voor een land dat steeds hysterischer met de Tweede Oorlog omgaat en niet bereid lijkt het begrip ‘verrader’ te problematiseren.