De presidentsverkiezingen werden gekenmerkt door all-round manipulatie. In de eerste twee delen ging Max Bader in op de manipulatie van het deelnemersveld en de kiezer. In dit slotstuk komt de manipulatie van het stemmen aan de orde, oftewel verkiezingsfraude.
door Max Bader
Er bestaat een paar hardnekkige misverstanden over verkiezingsfraude in Rusland. De president en zijn partij zouden een dermate grote populariteit genieten dat verkiezingsfraude niet nodig zou zijn om het gewenste resultaat in verkiezingen te behalen. Bovendien is het resultaat voor Vladimir Poetin en zijn partij niet zo hoog dat fraude aan de orde lijkt. In landen met meer dan negentig procent opkomst en/of stemmenpercentage voor de president, daar wordt pas écht fraude gepleegd. Maar in feite werden de presidentsverkiezingen gekenmerkt door all-round manipulatie. In dit stuk probeer ik duidelijk te maken dat, ook in de recente presidentsverkiezingen van 18 maart 2018, fraude wel degelijk grootschalig en wijdverbreid was.
Misverstand 1
Een wijd verbreid misverstand over verkiezingsfraude in Rusland is dat Poetin en zijn mensen er direct de hand in hebben.
Het initiatief voor fraude wordt in de regel echter op lager niveau genomen. Veel fraude begint met een impliciete of expliciete instructie aan politici of bestuurders op een lager bestuurlijk niveau voor het behalen van een zeker resultaat. Dit kan gaan om een instructie van de presidentiële administratie aan gouverneurs, maar aannemelijker is dat het gaat om instructies van gouverneurs aan districtshoofden, districtshoofden aan burgemeesters, en burgemeesters aan de hoofden van kiescommissies van individuele stembureaus. In andere gevallen gaat het om een initiatief van onderaf, en heeft de fraude tot doel om een signaal af te geven over loyaliteit en bestuurlijke effectiviteit aan autoriteiten op hogere niveaus. In dit fraudescenario geeft bijvoorbeeld de voorzitter van een kiescommissie van een stembureau een signaal aan de districtsautoriteiten, geven de districtsautoriteiten een signaal aan regionale autoriteiten, of geven regionale autoriteiten een signaal af aan de federale autoriteiten. Op welk niveau het initiatief tot fraude wordt ondernomen, en of het gaat om het opvolgen van instructies of om het vrijwillig ondernemen van fraude, loopt sterk uiteen. Dat de verkiezingsfraude decentraal wordt georganiseerd suggereert het feit dat er grote verscheidenheid is in de mate van fraude tussen regio’s. De 83 regio’s van de Russische Federatie zijn qua mate van verkiezingsfraude grofweg te onderscheiden in drie soorten: regio’s met geen tot weinig fraude, regio’s met fraude op een substantieel aantal plekken maar zonder fraude op een eveneens substantieel aantal plekken, en regio’s waar de uitslag van alle of bijna alle stembureaus het gevolg is van fraude.
Misverstand 2
Een ander misverstand is dat verkiezingsfraude er weinig toe doet omdat Poetin en zijn partij ook zouden winnen zonder fraude.
Fraude doet er wel toe, en dient concrete doelen voor concrete actoren. In het geval van lagere autoriteiten gaat het, zoals gezegd, met name om het tonen van loyaliteit en bestuurlijke effectiviteit aan hogere autoriteiten. In het geval van hogere autoriteiten gaat het veelal om het tonen van overwicht aan potentiële uitdagers vanuit de bevolking of vanuit de politieke en economische elite. Of Poetin en co ook zonder fraude zouden winnen, kunnen we niet weten. Sinds Poetin voor het eerst tot president werd gekozen is iedere nationale verkiezing gekenmerkt door een sterk ongelijk playing field en grootschalige fraude. Wat we wél weten is dat op momenten dat vertegenwoordigers van de oppositie een reële kans krijgen om deel te nemen aan verkiezingen, ze het soms verrassend goed doen. Voorbeelden zijn de 27% die Aleksej Navalny kreeg bij de burgemeestersverkiezingen in Moskou in 2013, de verkiezing van Boris Nemtsov in het regionale parlement van de Jaroslavl regio in 2013, de verkiezing van Jevgeni Rojzman tot burgemeester in Jekaterinburg in 2013, en de winst van de oppositie in een aantal stadsdeelraden van Moskou in 2017.
Heterdaad betrapt
Welke aanwijzingen voor fraude zijn er in presidentsverkiezingen van 2018? De meest simpele vormen van bewijs van verkiezingsfraude zijn verkregen door middel van directe waarneming.
In de meeste stembureaus waren webcams geïnstalleerd waarvan iedereen op verkiezingsdag de beelden kon bekijken. Direct na de verkiezing deden filmpjes de ronde op YouTube waarop ballot-box stuffing en multiple voting te zien zijn. Ook is er een groot aantal gevallen van directe waarneming van fraude gemeld op websites als Karta Naroesjenij (Kaart van Schendingen).
Het probleem van deze waarnemingen is dat ze op zichzelf staan en niet een goed beeld geven van de werkelijke omvang van de fraude die op verkiezingsdag is gepleegd. Waarschijnlijk is de meeste fraude gepleegd door simpelweg onjuiste cijfers in te vullen op de uitslagenprotocollen. Deze vorm van fraude is niet waar te nemen met webcams en kan alleen worden voorkomen wanneer er kritische en oplettende waarnemers in het stembureau aanwezig zijn.
Na afloop van de verkiezingen kan deze vorm van fraude wel worden opgespoord door het nauwlettend bestuderen van de uitslagen zoals die door de Central Kiescommissie op haar website worden gepubliceerd. In de eerste dagen sinds de verkiezingen zijn al tientallen voorbeelden gevonden van districten waar de uitslagen van de verschillende stembureaus dicht bij elkaar liggen in een mate die wiskundig zo goed als onmogelijk is.
Een andere sterke aanwijzing van fraude wordt verkregen door verkiezingsuitslagen te vergelijken van stembureaus met en zonder waarnemers. In de presidentsverkiezingen is een groot aantal waarnemers getraind door onder meer de organisatie Golos en het team van Aleksej Navalny. Sommige van deze waarnemers zijn vervolgens ingezet op plekken waar traditioneel veel fraude wordt gepleegd.
Het effect van de aanwezigheid van de kritische waarnemers was in veel gevallen groot. In de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny lag in de stembureaus met kritische waarnemers de opkomst, volgens de uitslagen, tussen de dertig en zeventig procent, terwijl de overigens stembureaus volgens gewoonte rond de negentig procent opkomst noteerden. Hetzelfde patroon was zichtbaar in een reeks andere regio’s waar getrainde waarnemers werden ingezet. Ook deze aanwijzingen van fraude, hoewel overtuigend, blijven in aantal beperkt.
Forensische statistiek
Een beter beeld van de omvang van de verkiezingsfraude krijgen we door middel van zogenaamde electoral forensics, oftewel de bestudering van de verkiezingsuitslagen die door de Centrale Kiescommissie op haar website worden gepubliceerd.
Er zijn veel verschillende manieren om verdachte patronen in de uitslagen op te sporen. Eén van de meest gebruikte daarvan is het uiteenzetten van stembureaus in een coördinatenstelsel met op de x-as de opkomstcijfers, en op de y-as de hoeveelheid stemmen, of het percentage stemmen, dat de verschillende kandidaten hebben gekregen. Deze methode is met name gepopulariseerd door de Russische wiskundige Sergej Sjpilkin, van wiens Facebookpagina onderstaande afbeeldingen afkomstig zijn.
Wanneer je een groot aantal stembureaus in een coördinatenstelsel uitzet, zou je ongeveer een normaalverdeling moeten zien. Als je een dergelijk coördinatenstelsel maakt voor bijvoorbeeld Nederland (en andere democratieën) krijg je inderdaad bij benadering een normaalverdeling. Het hoeft geen perfecte normaalverdeling te zijn: het kan bijvoorbeeld zo zijn dat in een bepaalde regio de opkomst traditioneel significant hoger ligt dan in andere delen van het land. Maar over de hele linie zijn opkomstpercentage en stemverhouding in zo’n kromme wel met elkaar in evenwicht.
Normaal Novosibirsk
Wanneer we in Rusland een coördinatenstelsel maken van de opkomst en het aantal stemmen per kandidaat voor regio’s die bekend staan om een geringe omvang van fraude, dan zien we, bij benadering, een keurige normaalverdeling. Een voorbeeld van een regio die in de presidentsverkiezingen bij benadering een normaalverdeling liet zien is de Novosibirsk regio.
Foto: Sergej Sjpilkin
Soortgelijke normaalverdelingen zien we ook voor een groot aantal andere regio’s. Het kan zijn dat in deze regio’s allerlei vormen van druk is uitgeoefend op kiezers, maar van verkiezingsfraude in enge zin is waarschijnlijk niet of in geringe mate sprake.
Penza plust bij
Een heel ander beeld krijgen we in regio’s waar op grote schaal is gefraudeerd. Een voorbeeld hiervan is de regio Penza.
Foto: Sergej Sjpilkin
Een normaalverdeling is hier niet te bekennen. Zichtbaar is dat een substantieel aantal stembureaus een opkomstpercentage heeft doorgegeven dat niet wezenlijk verschilt van dat van de meeste andere stembureaus in Rusland. Een substantieel aantal andere stembureaus heeft echter een opkomst doorgegeven dat onwaarschijnlijk hoog is. De ‘extra’ stemmen van deze stembureaus komen bovendien in bovenmatig ten goede aan één kandidaat – Poetin.
Onwaarschijnlijke opkomst in Kaukasus
Dan zijn er nog regio’s – met name in de Noordelijke Kaukasus – waar bijna alle stembureaus een onwaarschijnlijke opkomst hebben genoteerd. Een voorbeeld hiervan is de regio Kabardino-Balkarië.
Foto: Sergej Sjpilkin
Hoe weten we dat deze uitslagen het gevolg zijn van fraude? Iedereen kan zelf de beelden bekijken van webcams die in stembureaus waren geplaatst. Een aantal mensen heeft dat gedaan gedurende de twaalf uur dat de stembureaus open waren, en in die tijd het aantal kiezers geturfd. In regio’s als Kabardino-Balkarië is in veel gevallen de feitelijk opkomst maar ongeveer een derde van de officiële opkomst.
Volgens een voorlopige berekening van Sjpilkin gaat het in totaal om ongeveer tien miljoen ‘verdachte’ stemmen. Dit is minder dan in een aantal voorgaande nationale verkiezingen, maar het moge duidelijk zijn dat verkiezingsfraude niet incidenteel en kleinschalig is.
Symbolische sancties
De fraude blijft ongestraft. Daags na de verkiezing liet het hoofd van de Centrale Kiescommissie Ella Pamfilova weten dat van vijf stembureaus de uitslagen worden geannuleerd wegens onregelmatigheden, terwijl de verkiezingsfraude feitelijk duizenden stembureaus betreft.
Een belangrijke les voor journalisten en anderen die over de verkiezingen schrijven is dat de officiële verkiezingsuitslagen met scepsis moeten worden benaderd: de feitelijke opkomst en stemmenpercentage voor Poetin liggen ten minste enkele procentpunten lager dan door de officiële uitslagen worden gesuggereerd.
Dit het laatste artikel van een drieluik door Max Bader. Eerdere artikelen zijn hier en hier te lezen.