Vijf jaar geleden brak in Kyiv de opstand van Euromajdan uit, in Oekraïne de 'revolutie van waardigheid' genoemd. Aanvallen op activisten wekken de indruk dat de strijd tegen corruptie in Oekraïne aan het mislukken is. Universitair docent Max Bader doet met Oekraïense wetenschappers grootschalig onderzoek naar het onderwerp. Zijn voorlopige conclusie: ‘De aanvallen op activisten zijn eerder een aanwijzing dat hun werk échte impact heeft’.
De dood van activiste Handzjoek uit Cherson na een zwavelzuur-aanval leidde in Oekraïne tot grote verontwaardiging
door Max Bader
Na de Majdan-revolutie van 2014 verplichtte de Oekraïense regering zich tot het bestrijden van corruptie, veelal gezien als het grootste probleem van het land, nog belangrijker dan de gewapende strijd in het oosten. De corruptiebestrijding verloopt uiterst moeizaam, maar anders dan vaak wordt verondersteld heeft de Oekraïense regering een aanzienlijk aantal hervormingen in gang gezet waarvan aannemelijk is dat ze al hebben geleid of zullen leiden tot een afname in de omvang van corruptie, zoals bijvoorbeeld uitvoerig gedocumenteerd is in dit rapport van Chatham House.
Bij corruptiebestrijding wordt om begrijpelijke redenen in de eerste plaats gedacht aan hervormingen die uitgaan van de nationale overheid. Bij het uitvoeren van die hervormingen spelen regionale en lokale overheden echter een sleutelrol. Daarnaast oefenen burgeractivisten op verschillende manieren druk uit op overheden om serieus werk te maken van corruptiebestrijding.
Eén van de meest in het oog springende uitkomsten van de Majdan-revolutie was een toename van maatschappelijk activisme in heel Oekraïne. In het kader van een onderzoeksproject dat wordt bekostigd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) kijk ik met mijn collega’s van de Kyiv-Mohyla Academie in Kyiv naar de impact van dit activisme op de corruptiebestrijding. Daarvoor hebben we inmiddels gesproken met vertegenwoordigers van 172 non-gouvernementele anticorruptie-initiatieven in dertig steden, verdeeld over alle regio’s van het land (met uitzondering van de Krim en Sevastopol).
Openbaarheid van inkomen
De activiteiten van deze organisaties zijn divers. Het wijdstverbreid is onderzoek naar en publikatie van de inkomensopgaves van politici en bestuurders en naar aanbestedingen door regionale en lokale overheden. Een organisatie uit Tsjernivtsi, bijvoorbeeld, houdt bij hoeveel bepaalde producten in de supermarkt kosten en voor welke prijs het stadsbestuur deze producten aankoopt en schrijft vervolgens op haar Facebookpagina over de discrepantie in die prijzen. Andere veelvoorkomende activiteiten zijn het verzorgen van trainingen over integriteit aan met name ambtenaren en het lobbyen voor wijzigingen in bestaande wet- en regelgeving. Een organisatie uit Odesa heeft bijvoorbeeld voor elkaar gekregen dat in 23 gemeenten van de regio Odesa nieuwe regelgeving over belangenverstrengeling is ingevoerd.
Daarnaast houden sommigen zich bezig met assertievere vormen van activisme: ze organiseren demonstraties, voeren rechtszaken en zoeken de directe confrontatie met corrupte politici en bestuurders. Leden van een anticorruptie-organisatie uit Charkiv, die bestaat uit veteranen van de oorlog in het oosten van het land, stapten bijvoorbeeld rechtstreeks naar de uitbaters van illegale tankstations om ze ervan te overtuigen hun handel te sluiten. Ongeveer de helft van de organisaties ontvangt voor hun activiteiten één of meerdere subsidies van westerse organisaties.
Veel activisten zijn teleurgesteld over de impact van hun activisme, maar tegelijkertijd zijn ze vaak wél in staat om concrete voorbeelden daarvan te noemen. Een paar dozijn organisaties heeft wijzigingen in regelgeving afgedwongen, zoals in Chmelnitski, waar het stadsbestuur op aandringen van een ngo de regels rondom belangenverstrengeling heeft aangepast. Onder druk van ngo’s zijn in veel steden aanbestedingen geannuleerd en rechtszaken tegen corrupte ambtenaren gestart.
In de grote industriestad Dnipro (voorheen Dnipropetrovsk) hebben activisten eraan bijgedragen dat de reparatie van wegen nu goedkoper en van betere kwaliteit is. In een tiental steden zijn functionarissen gedwongen tot aftreden na publicaties over corruptie. Dat trof bijvoorbeeld een rechter in Sumy en een hoge ambtenaar in Tsjerkasy. Ook zijn er plekken waar de regionale of lokale overheid een vorm van samenwerking met anticorruptie-activisten is aangegaan. Een organisatie uit Lviv, bijvoorbeeld, heeft voor het stadsbestuur een anticorruptiestrategie ontwikkeld.
In 2018 staat Oekraïne volgens Transparency International op plaats 131 van de corruptie-index
Of anticorruptie-activisten impact hebben hangt voor een groot deel af van de lokale politieke context. In sommige steden ontbreekt het kennelijk volledig aan politieke wil om corruptie tegen te gaan en staat een handvol activisten machteloos tegenover de lokale overheid. In Zaporizja, bijvoorbeeld, is de staalindustrie nauw vervlochten met het stadsbestuur en kunnen activisten weinig uitrichten tegen deze belangenverstrengeling.
In een aantal andere steden, zoals Krementsjoeh,Tsjernihiv en Zjytomyr, bestaat ook weinig politieke wil om corruptie tegen te gaan en kiest het stadsbestuur ervoor activisten te negeren, maar weten die activisten niettemin successen te boeken. In een klein aantal steden, zoals Rivne en Loetsk, tenslotte, staan de autoriteiten open voor samenwerking met activisten.
Geweld tegen activisten
Sinds het begin van 2017 zijn er, volgens sympathisanten van Kateryna Handzjoek, tenminste 55 gevallen geweest van fysiek geweld tegen activisten, onder wie veel anticorruptie-activisten. In het kader van ons onderzoek hebben we met velen van hen gesproken. Dmytro Boelach van het Charkiv Anticorruptie Centrum werd in augustus vorig jaar in elkaar geslagen. Denis Barasjkovski van het Centrum voor Anticorruptie-onderzoek uit Mykolajiv belandde in het ziekenhuis in april 2017 nadat hij op klaarlichte dag werd beschoten. We spraken ook met activisten die op een andere wijze te maken hebben gekregen met intimidatie, bijvoorbeeld doordat hun kantoor in brand werd gestoken of een auto werd beschadigd. Activisten worden daarnaast regelmatig schriftelijk of telefonisch bedreigd.
In het bestuur van de regio’s en steden van Oekraïne is corruptie bijna overal in meer of mindere mate een systematisch verschijnsel. Voor miljoenen Oekraïeners die verbonden zijn met het openbaar bestuur is corruptie gewoon een bron van inkomsten. Op lagere niveaus gaat het hierbij om een broodnodige aanvulling op een mager salaris, terwijl het op hogere niveaus gaat om ordinaire zelfverrijking.
Door hun werk creëren de anticorruptie-activisten onvermijdelijk tegenstanders. Dat kunnen lokale en regionale parlementsleden en ambtenaren zijn, maar ook kleine en grote zakenmensen of vertegenwoordigers van de georganiseerde misdaad. Corruptiebestrijding ondermijnt op een directe manier niet alleen de vluchtige belangen maar ook de bestaansbasis van al deze mensen.
Vanzelfsprekend vechten zij terug. Iedere activist met wie wij hebben gesproken en die te maken heeft gekregen met geweld of bedreigingen is van mening dat ze direct voortkomen uit de impact van hun werk. Hun activiteiten zijn een gevaar voor concrete personen. Bij de meeste aanvallen is niet opgehelderd wie erachter zat - vaak door onwil of onkunde van bevoegde lokale autoriteiten – maar de activisten hebben een helder idee uit welke hoek de aanval heeft kunnen komen. De aanvallen hebben wellicht in sommige gevallen tot doel om een concrete activist te elimineren maar zijn in meer gevallen bedoeld om hen te intimideren. Door het geweld en de bedreigingen tegen activisten hebben weinigen het lef hun voorbeeld te volgen. Niettemin zijn er in iedere stad van enige omvang in Oekraïne een aantal dwaze of dappere activisten die de strijd blijven aangaan.
De internationale partners van Oekraïne moeten de getroffen activisten waar mogelijk steun bieden en de autoriteiten ertoe bewegen om de daders en hun opdrachtgevers effectiever op te sporen en te vervolgen. De internationale partners moeten ook druk blijven uitoefenen op de regering van Oekraïne om verdere hervormingsmaatregelen aan te nemen en de hervormingen op alle bestuurlijke niveaus uit te voeren. Zij moeten vooral niet de verkeerde conclusie trekken dat corruptiebestrijding aan het mislukken is: hoe schadelijk de aanvallen op activisten ook zijn, ze zijn een aanwijzing dat de strijd tegen corruptie momentum heeft.