Rusland had niet het recht de doorvaart van Oekraïense oorlogsschepen naar de Zee van Azov te belemmeren en de boten te beschieten. Zelfs als de Krim Russisch was geweest hadden de schepen binnen de Russische 12-mijlszone mogen varen. En opbrengen van de schepen en bemanning is volgens het zeerecht helemaal niet toegestaan, zegt zeerechtjurist Alex Oude Elferink.
door Hella Rottenberg
Russische militaire schepen brachten zondag 25 november drie Oekraïense schepen op die de zeestraat van Kertsj wilden passeren op weg naar de Oekraïense havenstad Marioepol. Het gaat om de kanonneerboten Berdjansk en Nikopol en de sleepboot Jana Kapoe. Beide partijen beschuldigen elkaar over en weer van schending van het verdrag over de toegang tot de zee van Azov, dat in 2003 werd gesloten door president Poetin en de toenmalige Oekraïense president Koetsjma.
Wij vroegen welke regels van toepassing zijn op het verkeer in de Zwarte Zee en de Zee van Azov aan zeerechtjurist prof. dr. Alex Oude Elferink, directeur van het Netherlands Institute for the Law of the Sea van de Universiteit Utrecht. Oude Elferink heeft een speciale belangstelling voor Rusland. Hij kent Russisch en zijn proefschrift ging over de zeegrenzen van de Russische Federatie.
Volgens de berichten van beide partijen heeft het incident plaatsgevonden in de Zwarte Zee. Oekraïne zegt dat de schepen buiten de 12 mijls territoriale zee van de Krim voeren. Rusland stelt dat de schepen binnen zijn territoriale zee - namelijk dat van de Krim dat vanuit Russisch standpunt bij Rusland hoort - kwamen.
‘Beide landen zijn partij bij het VN-verdrag inzake het recht van de zee uit 1982. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie hebben zowel Rusland als Oekraïne dit verdrag geratificeerd. Dit verdrag bepaalt dat een kuststaat soevereiniteit heeft over een 12 mijlszone, ongeveer 22 kilometer, in zee. Daar heeft een land het dus voor het zeggen, behalve op één punt: het moet de onschuldige doorvaart van schepen van alle andere staten toestaan. Dat geldt voor passagiersboten, vrachtverkeer en ook voor oorlogsschepen. Onderzeeboten moeten aan de oppervlakte varen.’
De situatie tijdens het incident volgens Oekraïne
Had Oekraïne de plicht om doorvaart te melden?
‘Nee, zelfs al was de Krim juridisch een onderdeel van Rusland geweest, zou Oekraïne niet verplicht zijn om doorvaart te melden. Het recht van onschuldige doorvaart geldt ook voor oorlogsschepen. Zo wordt het zeeverdrag over het algemeen uitgelegd. China is het daar niet mee eens en heeft in de Zuid-Chinese Zee conflicten hierover met de VS. De toenmalige Sovjet-Unie kwam in 1989 met de VS overeen dat het internationale recht het niet toestaat een meldingsplicht in te stellen. Ik meen dat Rusland zich nooit van deze verklaring heeft gedistantieerd. Maar misschien staat er iets over in Russische wetgeving. Dat zou dan een schending van het internationaal recht zijn.’
Dus zelfs als de Oekraïense schepen binnen de 12 mijlszone van de Krim voeren en de Krim was van Rusland hadden ze het recht hiertoe?
‘Ja.’
Hoe zit het met de toegang tot de Zee van Azov?
‘De Zee van Azov is een binnenwater waarop het VN Zeerechtverdrag niet van toepassing is. Rusland en Oekraïne hebben in 2003 een verdrag gesloten, waarin de Zee van Azov en de Straat van Kertsj de historische binnenwateren van beide landen heten te zijn en deel uitmaken van hun grondgebied. Volgens artikel 2 hebben handels-, oorlogs- en andere staatsschepen onder de vlag van Oekraïne en Rusland vrije doorgang en vrije vaart in deze wateren. Tenzij er in een aparte overeenkomst specifieke routes zijn afgesproken, mogen de schepen hier overal varen.’
En derde landen die op de havens van Oekraïne varen?
‘Derde landen hebben geen vrije doorvaart. Handelsschepen mogen de Zee van Azov binnenvaren als ze een Russische of Oekraïense haven als bestemming hebben. Oorlogsschepen van derde landen mogen alleen op uitnodiging van het ene en met toestemming van het andere land door de Straat van Kertsj naar binnen.’
Stel dat Oekraïne regels heeft geschonden, wat had Rusland mogen doen?
‘Als een land zich niet aan de regels houdt en niet reageert op verzoeken mag een kuststaat schepen dwingen de territoriale zee te verlaten. Je mag geweld gebruiken, maar dat moet gradueel zijn. Eerst waarschuwen, dan voor de boeg schieten. Beschieten is pas een optie in een allerlaatst stadium. Opbrengen en arresteren van schepen en bemanning is onrechtmatig vanwege de immuniteit van oorlogsschepen.’
Wat kan Oekraïne doen om zijn schepen en bemanning te bevrijden?
‘Oekraine kan een soort kort geding aanspannen bij het Internationaal Zeerechttribunaal in Hamburg. Binnen een maand kan er dan een uitspraak zijn. Nederland heeft iets dergelijks gedaan toen het Greenpeace-schip Arctic Sunrise, dat de Nederlandse vlag had, en de bemanning door Rusland waren opgebracht. Rusland erkende de bevoegdheid van het tribunaal niet. De bemanning kwam wel vrij vlak na de uitspraak – waarschijnlijk hoopte Rusland dat de media hun aandacht voor de zaak dan zouden verliezen - en later werd ook het schip vrijgegeven.’
Wat kan Oekraïne verder doen?
‘Oekraine heeft al op 16 september 2016 een geschil met Rusland over de rechten van kuststaten in de Zwarte Zee, de Zee van Azov en de Straat van Kertsj aanhangig gemaakt bij een arbitragetribunaal onder het VN Zeerechtverdrag. [Dat geschil betreft het recht van Oekraïne op olie en gaswinning en visvangst in deze wateren; de volgens Oekraïne illegale bouw van de brug over de Straat van Kertsj; vervuiling van de zee en zorg voor cultureel erfgoed - red.] Rusland vecht de bevoegdheid van het tribunaal in deze kwesties aan en daarover is nog geen uitspraak gedaan.’
‘Het is een juridische procedure die lang kan duren. Een land mag ook tegenmaatregelen nemen om een schending van het recht ongedaan te maken. Dan is het wel zo handig als je sterk bent.’
‘Daarbuiten kan Oekraïne natuurlijk lobbyen voor sancties tegen Rusland. Het lijkt mij logisch dat men dit dan behandelt in het kader van de annexatie van de Krim, bijvoorbeeld door bestaande sancties aan te scherpen.’