Een select groepje schimmige zakenlieden speelde voorafgaand aan de Russische invasie een grote rol in de Oekraïense politiek en media. Door de oorlog zijn ze nu naar de achtergrond verdwenen. Dat ze buiten beeld zijn geraakt, is positief voor de ontwikkeling van Oekraïne, schrijft Chris Colijn, maar het wil niet zeggen dat ze nooit meer terugkomen.
Vooroorlogse oligarchen. V.l.n.r. Firtasj, Achmetov, Porosjenko, Kolomojski en Pintsjoekj. Illustratie Euromaidan Press
Door Chris Colijn
Al sinds de jaren negentig maken oligarchen onontkoombaar deel uit van het politieke- en medialandschap van Oekraïne. Jarenlang controleerden ze niet alleen belangrijke delen van de economie maar ook van de media en zelfs de politieke partijen. Sinds het begin van de grote Russische invasie in 2022 is hun macht en financiële vermogen flink afgenomen.
Forbes Ukraine schat dat de oligarchen in 2022 zo’n 16,4 miljard dollar verlies leden ten opzichte van het jaar daarvoor. De rijkste man van Oekraïne, Rinat Achmetov, was in financieel opzicht verreweg de grootste verliezer: zijn vermogen daalde volgens Forbes van 13,7 miljard dollar naar 4,4 miljard dollar. Ook andere oligarchen leden in 2022 zware verliezen. IJzer-exporteur Kostjantyn Zjevaho raakte 700 miljoen dollar kwijt, en staal- en pijpleidingmagnaat Viktor Pintsjoek verloor 400 miljoen dollar. Voormalig bankier en energietycoon Ihor Kolomojsky verloor bijna een miljard dollar. Het vermogen van agrarische oligarch Joeri Kosjoek is zo’n 250 miljoen dollar minder waard dan voorheen. Oud-president Petro Porosjenko verloor ongeveer 900 miljoen dollar.
Opkomst oligarchen
Toen staatseigendommen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie uiteindelijk werden geprivatiseerd, wisten zakenlieden in korte tijd grote vermogens te verwerven. Ze breidden hun posities uit naar de media en de politiek. In tegenstelling tot Rusland, waar Vladimir Poetin de macht van de oligarchen al snel na zijn aantreden wist in te perken, streden verschillende oligarchische clans in Oekraïne decennialang om invloed en macht.
Tekenend voor de macht van oligarchen is de invloed die ze jarenlang konden uitoefenen op de economie en media. Rinat Achmetov, de rijkste man van Oekraïne, is het duidelijkste voorbeeld. Hij heeft niet alleen controle over kolenmijnen, staalfabrieken, energiecentrales, een bank (POeMB), een van de grootste telecombedrijven van het land (Oekrtelecom) en de voetbalclub Sjachtar Donetsk, maar had tot de Russische invasie ook controle over de Oekraïna Media Groep, met nationale en regionale televisiezenders. Zijn twee grootste bedrijven, MetInvest en DTEK, zijn op papier in Amsterdam gevestigd.
Achmetov was jarenlang parlementslid voor de Partij van de Regio’s, geleid door president Viktor Janoekovitsj (ook afkomstig uit de Donbas), die tijdens de Majdanrevolutie vluchtte naar Rusland. Achmetov werd na die revolutie medevoorzitter van de pro-Russische politieke partij Oppositie Blok.
Oorlog en oligarchie
De financiële verliezen van de oligarchen komen in eerste instantie door de oorlog zelf. Rusland bezet nu een kwart van het Oekraïense grondgebied. Juist in de gebieden, die door Rusland worden bezet en waar hard wordt gevochten, in het oosten en zuiden van Oekraïne, ligt het merendeel van de oligarchische imperia: mijnen en metaalfabrieken. De Oekraïense energievoorziening en industrie zijn voor het Russische leger een belangrijk doelwit.
Daarmee worden ook de oligarchen direct aangevallen. Zo had Achmetov twee grote bedrijven in de door Rusland bezette stad Marioepol, waaronder de compleet verwoeste Azovstal-fabriek van waaruit Oekraïense soldaten wekenlang vochten tegen de Russen. Achmetov bezat ook de grootste cokesfabriek van Europa die was gevestigd in de door Rusland verwoeste en veroverde stad Avdiivka. De grootste olieraffinaderij van Oekraïne, in handen van Ihor Kolomojsky, is weliswaar nog in Oekraïense handen, maar heeft het werk stilgelegd vanwege Russische beschietingen.
Onder druk van de oorlog zijn ook een vijftal bedrijven door de Oekraïense overheid genationaliseerd. Het gaat om energiebedrijven en voertuig- en autoproducenten, van onder anderen de oligarchen Kolomojsky en Zjevaho. ‘De productie van deze bedrijven is van cruciaal belang voor onze strijdkrachten en de energiesector’, zei toenmalig minister van Defensie Oleksi Reznikov toen de bedrijven eind 2022 werden genaast. Ze moesten de krijgsmacht onder meer helpen met de levering van brandstof en de reparatie van militaire voertuigen. Het gaat om een klein aantal bedrijven, maar de nationalisering laat zien dat ook het bezit van de oligarchen nu in dienst van de overheid kan komen te staan.
Afstand van mediabedrijven
De invloed van oligarchen op de media is eveneens sterk afgenomen. De belangrijkste oligarchen in Oekraïne konden met hun eigen televisiekanalen jarenlang invloed uitoefenen op de publieke opinie en de zittende macht.
De belangrijkste oligarchen in Oekraïne hebben van oudsher hun eigen televisiekanalen. Foto: Ukraine World
Toen de invasie begon, liet Zelensky meteen een zogeheten ‘telemarathon’ invoeren: de grote televisiekanalen van het land zenden sindsdien allemaal dezelfde nieuwsprogramma’s uit, het ‘verenigde nieuws’ geheten. De kanalen die voor de invasie in handen waren van oligarchen Kolomojsky, Achmetov, Pintsjoek en de in 2014 naar Oostenrijk uitgeweken Dmytro Firtash doen mee aan de telemarathon. De kanalen van de pro-Russische Viktor Medvedtsjoek waren al voordien uit de lucht gehaald vanwege het verspreiden van Russisch nepnieuws. Oud-president (en Zelensky’s grootste politieke tegenstander) Petro Porosjenko deed eind 2021 formeel afstand van zijn televisiezenders. Zijn zenders deden in 2022 niet mee aan de telemarathon.
Dat de meeste Oekraïense televisiekanalen in essentie staatsnieuws uitzenden is problematisch met oog op de Oekraïense democratie, maar het betekent tegelijkertijd dat de media niet meer in dienst staan van oligarchen. Daarmee is een belangrijk deel van hun invloed op dit moment verdwenen.
Anti-oligarchie beleid begon eerder
Al voor het begin van de grote Russische invasie van 24 februari 2022 probeerde Zelensky de invloed van de oligarchen te beperken. Een van de belangrijkste stappen in dat proces is de zogeheten anti-oligarchenwet die het parlement in 2021 aannam. Met de wet wordt er een lijst bijgehouden van alle oligarchen in het land. Wie op de lijst belandt, mag geen Oekraïense politieke partijen financieren en mag ook niet deelnemen aan de privatisering van Oekraïense staatsbedrijven. Volgens de wet is een oligarch iemand die voldoet aan tenminste drie van de vier onderstaande criteria:
- Deelname aan de politiek
- Grote invloed op de massamedia
- Eigenaar van een monopoliebedrijf
- Een vermogen van zo’n 70 miljoen euro
In feite worden oligarchen door deze wet voor een keuze gesteld: ze kunnen zich buiten de politiek houden, of ze kunnen afstand nemen van hun mediabedrijven. Het zou een belangrijke stap zijn om de invloed van oligarchen te beperken. Maar de wet is, hoewel aangenomen door het parlement en ondertekend door Zelensky, nog niet in werking.
Hoewel nog niet van kracht hebben meerdere oligarchen al actie ondernomen om te voorkomen dat ze in het oligarchenregister belanden. Petro Porosjenko deed in 2021 al formeel afstand van zijn televisiekanalen, al heeft hij mogelijk nog steeds invloed op het kanaal. In de zomer van 2022 deed Rinat Achmetov hetzelfde. Hij schonk zijn mediaconcern aan de staat omdat hij niet als oligarch wil worden gezien. ‘Zowel de korte termijn van zes maanden, die door de wet is vastgesteld voor de verkoop van media-activa, als de Russische militaire agressie tegen Oekraïne staan mijn bedrijf niet toe om de media-activiteiten tegen marktvoorwaarden te verkopen’, lichtte Achmetov zijn besluit toe.
Wet uitgesteld
De invoering van de anti-oligarchenwet is niet alleen uitgesteld wegens de oorlog, maar ook vanwege kritiek uit de Europa. Aangezien Oekraïne kandidaat-lid is van de Europese Unie moet ‘de-oligarchisering’, zoals de bestrijding van de invloed van oligarchen wordt genoemd, worden uitgevoerd volgens EU-maatstaven.
Ook de Raad van Europa heeft bezwaren. Zo vindt de Commissie van Venetië van de Raad, een juridisch adviesorgaan, dat de wet te ver gaat. In een document dat in handen is van de krant Oekraïnska Pravda concludeert de Venetië-commissie dat Oekraïense burgers niet mogen worden uitgesloten van deelname aan de politiek alleen omdat ze als oligarch worden aangemerkt. Dat zou ondemocratisch zijn. Bovendien bestaat het risico dat Zelensky of andere zittende politieke leiders hun invloed kunnen gebruiken om specifieke mensen als oligarchen aan te merken en die zo uit te sluiten van de politiek. Naast kritiek op de wet zelf ziet de Commissie van Venetië bovendien dat de macht van de oligarchen sinds het begin van de invasie sterk is teruggedrongen. ‘De agressie-oorlog van de Russische Federatie tegen Oekraïne, samen met wetgevingsinitiatieven van de Oekraïense regering, lijken de invloed en macht van bepaalde oligarchen te hebben verminderd’, concludeert de Commissie.
Journalisten van Oekraïnska Pravda zeggen dat ze in off-the-record gesprekken met Europese ambtenaren veelvuldig hoorden dat ‘de oorlog het probleem van oligarchen grotendeels heeft opgelost’. ‘De meeste oligarchen hebben zowel een groot deel van hun vermogen als hun politieke invloed verloren, en bovendien gebruiken ze hun vermogen nu om Oekraïne te helpen.’
Hoe vergaat het de oligarchen nu?
De oligarch die momenteel het hardst wordt aangepakt is Ihor Kolomojsky. Toen president Zelensky in 2019 werd verkozen, werd hij door critici neergezet als een stroman van Kolomojsky. Zelensky had zijn populariteit immers opgebouwd dankzij de zender 1+1, het grootste televisiekanaal van Kolomojsky dat zijn serie Dienaar van het Volk jarenlang uitzond.
Van enige samenwerking is nu echter geen sprake meer. Kolomojsky zit sinds september 2023 in voorarrest. Hij wordt verdacht van fraude, witwassen en het geven van een moordopdracht op een jurist op de Krim, ruim twintig jaar geleden. Mogelijk is zijn Oekraïense staatsburgerschap hem zelfs ontnomen. Kolomojsky was jarenlang een van de meest zichtbaar invloedrijke oligarchen in Oekraïne. De kans dat hij in de toekomst nog een rol van betekenis speelt in de Oekraïense politiek en media is klein.
Ook Dmytro Firtasj kampt met flinke juridische problemen. Hij was jarenlang de belangrijkste speler in de Oekraïense gashandel, en verrijkte zichzelf jarenlang ten koste van de Oekraïense staat door gasprijzen te manipuleren. Daarnaast zou hij Oekraïens titanium hebben verkocht aan Russische wapenbedrijven. De Oekraïense overheid zette hem in 2022 op de sanctielijst, en legde vorig jaar beslag op ruim 200 miljoen dollar van zijn vermogen. Firtasj gold lange tijd als bondgenoot van de afgezette president Viktor Janoekovitsj, en woont al sinds 2014 in Oostenrijk. Daar probeert hij uitlevering aan de Verenigde Staten te voorkomen, omdat ook daar rechtszaken tegen hem lopen wegens corruptie. Firtasj heeft zodanig veel andere zorgen dat hij niet meer geldt als een invloedrijke oligarch.
Viktor Medvedtsjoek, de oligarch met de nauwste banden met Vladimir Poetin, bleef tot na de Russische invasie in Oekraïne. Zijn televisiekanalen waren echter al in 2021 gesloten vanwege het verspreiden van Russische propaganda. Daarmee verloor hij een deel van zijn invloed. Maar Medvedtsjoek bleef actief als leider van de pro-Russische partij Oppositie Platform – Voor Leven. Poetin zag in hem mogelijk een geschikte kandidaat om Oekraïne te gaan regeren als Rusland in februari 2022 de macht in Kyiv had weten te grijpen. De Oekraïense geheime dienst arresteerde Medvedtsjoek in april 2022 op verdenking van verraad en leverde hem tijdens een gevangenenruil uit aan Rusland. Onlangs bleek dat Medvedtsjoek de Russische propagandasite Voice of Europe beheerde. Kennisplatform RAAM publiceerde recent een artikel van twee Tsjechische journalisten over de invloed van de Russische inlichtingendiensten in Praag, waar het hoofdkantoor van Voice of Europe was gevestigd.
Viktor Medvedtsjoek in april 2022 opgepakt door de Oekraïense geheime dienst omdat hij met Rusland zou samenwerken. Foto: Veiligheidsdiensten Oekraïne.
Andere oligarchen proberen sinds het begin van de invasie om zich te re-branden als patriottische zakenmannen en betrouwbare politici.
Rinat Achmetov is daar het duidelijkste voorbeeld van. De rijkste man van Oekraïne had tot 2014 nauwe banden met Viktor Janoekovitsj en was een tegenstander van de Majdanrevolutie. Vervolgens werd hij een van de leiders van het inmiddels verboden pro-Russische Oppositie Blok. Maar sinds het begin van de invasie profileert Achmetov zich als een groot Oekraïens patriot. Zijn fonds en bedrijven doneerden naar eigen zeggen ruim tweehonderd miljoen euro aan het Oekraïense leger en aan humanitaire hulp. Hij zou daarmee de grootste privédonateur in Oekraïne zijn. Zijn energiebedrijf DTEK is nog altijd de grootste in Oekraïne, en is vaak doelwit van Russische aanvallen op de Oekraïense energie-infrastructuur. Het bedrijf herstelt de schade van beschietingen snel, en blijft een groot deel van de Oekraïense bevolking voorzien van energie. Omdat hij ook afstand heeft genomen van zijn mediabedrijven, is zijn rol in de politiek en media minimaal geworden. Onduidelijk os wat hij na de oorlog van plan is.
Ook staalmagnaat Viktor Pintsjoek profileert zichzelf als een filantroop en probeert zo afstand te nemen van zijn reputatie als oligarch. Hij bezit nog meerdere televisiekanalen, maar was al voor de Russische invasie niet meer erg actief in de politiek. Hij houdt zich nu vooral bezig met kunst, en doneert ook aan het leger en humanitaire projecten binnen Oekraïne.
Oud-president Petro Porosjenko is daarentegen wél erg betrokken bij de Oekraïense politiek. Hij is al jarenlang de grootste politieke tegenstander van Zelensky en presenteert zichzelf als een betrouwbare alternatieve kandidaat bij de volgende verkiezingen. Hij deelt regelmatig foto’s en video’s waarin hij laat zien hoeveel geld hij aan het Oekraïense leger doneert. Porosjenko heeft zijn chocola- en snoeponderneming Roshen overgedragen aan zijn zoon. Van alle oligarchen heeft Porosjenko op dit moment de meeste invloed in de media en politiek. Het valt te verwachten dat hij ook na de oorlog politiek actief blijft. Vlak voor de Russische invasie speelde er een zaak tegen Porosjenko wegens aantijgingen van hoogverraad. Veel Oekraïners zagen de zaak als een politiek gemotiveerde actie van president Zelensky. Sinds het begin van de invasie lijkt de zaak stil te liggen.
Porosjenko doneerde in mei 2024 tweeduizend kamikazedrones aan het Oekraïense leger, ter waarde van een miljoen dollar. Foto: Facebook van Petro Porosjenko.
Oorlog bepalend voor toekomst oligarchen
Kortom, na twee jaar oorlog zijn er nog twee tot drie grote oligarchen over. Hoe het hen verder zal vergaan, is afhankelijk van het verloop van de oorlog.
Als die nog jarenlang duurt of als Oekraïne capituleert, dan zal ook de invloed van deze oligarchen naar verwachting sterk afnemen. Als Oekraïne een positief vredesbestand weet af te dwingen, dan kan het zijn dat de overgebleven oligarchen zich weer melden op het toneel. Er zal in dat geval immers veel geld te verdienen zijn tijdens de wederopbouw van Oekraïne. Nieuwe verkiezingen voor de president en het parlement bieden voor de oligarchen dan ook weer een kans om politieke invloed te verwerven.
Europa kan de oligarchen ook in de weg zitten. Als de oligarchen opnieuw veel greep krijgen op de Oekraïense samenleving, kan dat negatief uitpakken voor de kans van Oekraïne om toe te mogen treden tot de Europese Unie. Als de huidige en toekomstige politieke leiders in Kyiv het land naar de EU willen leiden, zullen ze een manier moeten vinden om definitief af te rekenen met de overgebleven oligarchen.