Voor het eerst hebben de VS en Europese landen Oekraïne toestemming gegeven om Westerse wapens in te zetten over de grens met Rusland. Er klinken ook pleidooien om Europa Oekraïense militairen te laten trainen in Oekraïne zelf. Gaat het Westen zich steeds actiever begeven in de oorlog en trekt het zich nog iets aan van Poetins rode lijnen? Daarover sprak Hella Rottenberg met Dick Zandee, defensie-specialist van Instituut Clingendael.
Oekraiense reddingswerkers bergen de restanten van een Russische raket die op 14 mei j.l. ontplofte in een woonwijk in Charkiv. Foto Sergej Kozlov/ANP/EPA
Door Hella Rottenberg
Eind mei versoepelden de VS de beperkingen op de inzet van Amerikaanse wapens door het Oekraïense leger. De nieuwe richtlijn geeft Oekraïne de ruimte om met Himars-lanceerders raketten af te vuren op commandoposten, wapendepots en andere militaire doelen vlak over de grens met Rusland, rond de stad Belgorod. Daarvandaan voert Rusland aanvallen uit tegen de omgeving van Charkiv en Charkiv zelf, de tweede stad van Oekraïne. Toen er gevaar dreigde dat het Oekraïense front zou instorten en vanuit Charkiv een nieuwe grote vluchtelingenstroom op gang zou komen, kreeg Oekraïne voor het eerst toestemming om westerse wapens over de grens met Rusland te gebruiken.
Prompt dreigde Poetin met ‘serieuze gevolgen’ voor ‘kleine dichtbevolkte landen’ in Europa en escalatie die kan leiden tot een wereldoorlog. Maar zijn zoveelste waarschuwing maakte weinig indruk. Politici van NAVO-landen benadrukten het recht van Oekraïne op zelfverdediging. Volgens de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Hanke Bruins Slot zijn er geen geografische grenzen als je het recht van zelfverdediging erkent, zoals het internationaal recht doet. Toch durfde het Westen zijn wapens tot nu toe niet te laten gebruiken voor het bestoken van doelen in Rusland.
We vroegen Dick Zandee, defensie-expert van Instituut Clingendeal, hoe ingrijpend de beleidswijziging is en spraken met hem over de risico’s van trainingsmissies in Oekraïne, directe betrokkenheid van Westerse landen bij de oorlog en rode lijnen.
Geheime voorwaarden
‘Het versoepelen van de beperkingen op het gebruik van westerse wapens zie ik eerder als een glijdende schaal dan een plotselinge wending. De Fransen en de Britten waren al eerder akkoord, toen volgden de Amerikanen.’ Tot nu toe hadden de Amerikanen als rode lijn dat hun wapens alleen ingezet mochten worden op erkend Oekraïens grondgebied, dus ook tegen Russische militaire doelen op de geannexeerde Krim, maar niet op legitiem Russisch territorium. Voor zover dat gebeurde, deden de Oekraïners dat met eigen wapens. Soms diep in Rusland tot Moskou aan toe, zo herinnert Zandee aan het moment dat een drone zelfs binnen de Kremlinmuren vloog. ‘Maar de schade daarvan was beperkt, het diende meer publicitaire doelen’, zegt Zandee.
‘De voorwaarden die de westerse landen aan de inzet van hun wapensystemen hebben gesteld, zijn geheim. Ik ken ze niet, maar je kunt ervan uitgaan dat de wapens alleen tegen militaire objecten mogen worden gebruikt. Ik denk ook dat er Amerikanen en Britten meekijken en besluiten bij het bepalen van de doelen.’
Technisch gesproken is het bereik van de westerse wapens ook beperkt, legt Zandee uit. Hoewel de Franse Scalp en de Britse Storm Shadow doelen op 300 kilometer afstand kunnen raken, zullen zij niet zo diep in Rusland tot ontploffing komen. Het zijn raketten die vanuit een vliegtuig worden afgevuurd. Omdat Rusland aan de grens luchtafweer heeft staan die het voor de Oekraïners moeilijk maakt om dichtbij te komen, zullen ze verder van de grens af hun raketten moeten afvuren. De Amerikaanse Himars wordt vanaf de grond afgeschoten, de lanceerder kan dichtbij de grens staan en 150 kilometer ver doelen in Rusland treffen.
Wat het effect tot nu toe is van de inzet van westerse wapens in Rusland, kan Zandee nog niet goed beoordelen. ‘Het zou belangrijk zijn de luchtafweerinstallaties uit te schakelen, maar ik weet niet of dat gebeurd is. Het aantal langeafstandsraketten dat de Oekraïners ter beschikking hebben is beperkt, dus ze zullen hun doelen zorgvuldig moeten kiezen.’
Vanuit de regio Belgorod trokken troepen afgelopen mei de grens over en bestookten de omgeving van Charkiv en Charkiv zelf met raketten. Beeld: ANP Infographics
Oekraïne smeekt om Patriots
Als het Westen Oekraïne had voorzien van meer luchtafweer, was de verdediging sterker geweest en was deze stap misschien niet nodig geweest. Rusland heeft inmiddels de helft van de Oekraïense energieproductie kapotgebombardeerd of bezet en bestookt steden dagelijks met bombardementen. Patriot-systemen blijken zeer effectief bij het uitschakelen van raketten die met hoge snelheid op hun doel afkomen, maar Oekraïne heeft slechts de beschikking over twee of drie van zulke installaties.
Kyiv smeekt om meer en zegt dat er minstens honderd Patriot-systemen voorhanden zijn in de VS en Europa die aan Oekraïne geleverd kunnen worden. Maar het gebeurt niet, ondanks de recente oproep van secretaris-generaal Stoltenberg van de NAVO aan lidstaten om soepeler om te gaan met de normen voor minimale middelen ter verdediging van het eigen grondgebied.
Zandee heeft begrip voor de terughoudendheid. ‘Europese landen hebben niet veel Patriot-systemen. Het grootste aantal bevindt zich in handen van de Amerikanen. De VS gaan nu één systeem aan Oekraïne leveren. De rest willen ze niet kwijt. Ze hebben wereldwijd verplichtingen. Denk aan Azië, aan Korea, de Filippijnen, daar hebben ze ook Patriots nodig. Oekraïne kan wel zeggen dat er honderd systemen voorhanden zijn, maar dat is niet hoe de Amerikanen erover denken.’
Nederland is bezig om nog een Patriot-eenheid samen te stellen uit bijdragen van verschillende landen en zal Oekraïense bemanningen trainen. Minister van Defensie Ollongren doet haar best om uit de schaarse voorraad samen met andere Europese landen kerncomponenten, onderdelen en munitie te leveren, zodat ‘we Oekraïne op korte termijn voorzien van tenminste één compleet systeem’.
‘Je kunt niet je eigen defensie zodanig verzwakken dat je je kwetsbaar maakt’, zegt Zandee. ‘Rotterdam is een belangrijke haven, een aanvoerplaats voor Amerikaanse troepen. Die moet beschermd worden. Rusland moet niet denken dat er gaten vallen in de Europese defensie, ook al zullen ze niet meteen Rotterdam platgooien. Onze afschrikking moet geloofwaardig blijven, anders kan Rusland alleen al door te dreigen concessies afdwingen.’
Militaire trainingen in Oekraïne
Onlangs pleitte Zandee samen met collega Roman de Baedts in een beleidsnotitie voor het verplaatsen van de training van Oekraïense militairen door EU-landen naar Oekraïne zelf. Naast het tekort aan manschappen en munitie, kampt Oekraïne met een gebrek aan goed getrainde militairen en slimme coördinatie van de verschillende militaire eenheden. De Clingendael-notitie European defence: The future of EU missions wijst op de zwaktes van de huidige trainingen, die onder andere in Duitsland en Polen plaatsvinden: de Oekraïense militairen zijn ver van het slagveld en kunnen niet lang gemist worden, het terrein waar de training gebeurt is anders dan waar gevochten moet worden, het ontbreekt aan standaardisatie tussen de verschillende EU-landen en er zijn te weinig gespecialiseerde vertalers voorhanden. Militaire training in Oekraïne zou die problemen grotendeels verhelpen, het zou de inzet van Europese wapens effectiever maken en het materieel zou beter worden onderhouden en gerepareerd. Het betekent wel dat er boots on the ground onder EU-vlag in Oekraïne worden gebracht, aldus de notitie. Daarom moeten er zorgvuldige voorwaarden aan een dergelijke missie worden gesteld.
Dick Zandee: 'Boots on the ground is daadwerkelijk meevechten'
Zandee: ‘Het risico is dat training ter plekke een escalerend effect kan hebben. En dat er slachtoffers aan onze kant vallen. De locatie van zulke trainingen zal niet geheim kunnen blijven en de Russen zullen ongetwijfeld die locaties gaan bestoken. Maar de voordelen van training in Oekraïne achten we groter dan de gevaren. We willen de instructeurs niet aan de frontlijn zien. Want al schieten zij niet zelf een wapen af, zij vertellen wel hoe en waar, dat maakt geen verschil met een gewone Oekraïense commandant.’ Als je boots on the ground als meevechten definieert, dan hoeft training verder weg van het front niet als zodanig te gelden, meent Zandee.
De Amerikanen en Britten die vermoedelijk nu aan de grens Rusland meebepalen hoe hun wapens worden ingezet, vechten volgens Zandee’s definitie dus feitelijk mee. ‘Maar dat doen ze in het geheim. Niemand geeft dat toe. Het is toch anders, als dat openlijk gebeurt’, stelt hij.
Of Nederland aan een dergelijke trainingsmissie wil meedoen, is nog niet besloten. De Tweede Kamer heeft naar aanleiding van het Clingendael-pleidooi de regering om een reactie gevraagd. Intussen heeft demissionair premier Rutte al gezegd dat Nederland geen plannen heeft om militaire instructeurs naar Oekraïne te sturen. ‘Misschien heeft hij voor zijn beurt gesproken. Als EU-landen gezamenlijk een trainingsmissie in Oekraïne gaan uitvoeren en Nederland doet niet mee, zal dat worden uitgelegd als een terugtrekkende beweging van de nieuwe Nederlandse regering’, zegt Zandee.
Rode lijnen
Sinds het begin van de invasie in Oekraïne heeft Poetin regelmatig gedreigd met het inzetten van kernwapens. Doordat er telkens een rode lijn van Poetin overschreden werd en niets gebeurde, begon zijn dreigement zwakker te klinken. Zandee: ‘Het leek bedoeld voor binnenlands gebruik, om de hardline-critici van Poetin tegemoet te komen, maar sinds Wagner-baas Prigozjin uit de lucht geschoten is, zingen zij een toontje lager. En het was gericht op de bevolking in Europa om angst aan te jagen en zo de steun voor Oekraïne te ondergraven.’
Zandee vindt het verstandig dat Amerikaanse en Europese politieke leiders de nucleaire dreigementen negeren. ‘Ze laten in het midden wat ze zouden doen, als Rusland werkelijk een kernwapen tot ontploffing zou brengen. Daarmee laat je Poetin ook in onzekerheid. Hij weet dat in een kernoorlog Rusland wordt vernietigd. Dat wil hij niet.’ Volgens Zandee is een kernwapen tegen Oekraïne inzetten in militair opzicht nutteloos. Als de Russen als symbolische daad een kernbom in de lucht laten ontploffen, richt die niet veel schade aan en maakt de Oekraïners alleen maar nog kwader. Als ze heel Oekraïne kapotgooien, maken ze er een radioactief land van. En dan?
‘Ik denk dat de leiders van de NAVO-landen hun houding niet zo laten bepalen door die dreigementen van Poetin en mogelijke escalatie. De NAVO-heeft het steeds over as much as it takes en as long as it takes, maar dat zijn woorden. In feite willen ze niet betrokken raken bij de oorlog, ze willen hun mensen niet hoeven in te zetten. Ja, ze willen Oekraïne steunen en willen dat Oekraïne wint, maar het is niet duidelijk wat dat betekent.’
Verkiezingen
Dit jaar is verkiezingsjaar in de VS en Frankrijk, volgend jaar staan in Duitsland Bondsdagverkiezingen op de agenda. Poetin hoopt op het wegvallen van de steun voor Oekraïne na de verkiezing van Trump, de parlementsverkiezingen in Frankrijk deze zomer en Duitsland in de herfst van 2025. ‘Of die verkiezingen naar Poetins wens lopen, is niet te voorspellen. Rusland zet deze oorlog sowieso voort, met of zonder koerswending in het Westen. Rusland kijkt altijd naar de lange termijn’, stelt Zandee.
Wat Nederland betreft beschouwt Zandee het Hoofdlijnenakkoord van de coalitiepartijen als houvast voor het Oekraïne-beleid van de nieuwe regering. Daarin staat dat de Nederland de steun voor Oekraïne zal voortzetten. ‘Voor de PVV en de achterban is migratie de kern, niet Oekraïne. De VVD en NSC zijn voorstanders van de lijn van Rutte, dus ik verwacht geen radicale verandering, al kunnen ze natuurlijk de uitgaven ten behoeve van Oekraïne verminderen.’
Het verloop van de oorlog hangt volgens hem af van het uithoudingsvermogen van Oekraïne. Zelensky heeft nog steeds de steun van zijn bevolking, al kalft die enigszins af. En het Westen levert nog steeds wapens en andere middelen. ‘Hoe langer de oorlog duurt en hoe minder beweging er te zien is op het slagveld, hoe lastiger het wordt om vol te houden. Sinds eind 2022, na de herovering van Cherson, is er feitelijk niet veel verschoven. Militaire experts menen dat Rusland niet de strategische potentie heeft om Oekraïne te veroveren en Oekraïne niet in staat is om het bezette gebied geheel terug te veroveren. Als Oekraïne geen successen kan laten zien, zal de steun van het Westen afbrokkelen. Dan zal de Oekraïense regering moeten inbinden en gaan onderhandelen. Zij komt dan voor heel moeilijke beslissingen te staan. Want als Oekraïne gebied afstaat, wat weerhoudt Rusland er dan van meer te willen?’