Rusland blijft grote aanvallen uitvoeren op het Oekraïense energienet, om burgers deze winter weer in het donker en de kou te zetten. Aan de andere kant slaat Oekraïne ook steeds meer terug, en worden zelfgemaakte Oekraïense drones een plaag voor de Russische olie-industrie, schrijft Chris Colijn vanuit Kyiv.
Straatbeeld in Kyiv tijdens stroomuitval op 28 augustus, vlak na Russische beschietingen op het energienet. Foto: Roman Pilipey / AFP
door Chris Colijn
Op 26 en 27 augustus vuurde Rusland honderden raketten en drones af op Oekraïne, als onderdeel van de langlopende campagne om het Oekraïense energiesysteem te vernietigen. Meteen na de aanval op 26 augustus kampten miljoenen Oekraïners met stroomuitval. Op sommige plekken was er ook geen stromend water.
De aanvallen van augustus zouden met name zijn gericht op de distributie-infrastructuur, terwijl Rusland daarvoor mikte op het uitschakelen van Oekraïne’s opwekkingscapaciteit. Ondanks de massaliteit van de aanval bleek de schade ditmaal snel te repareren, waardoor de stroomuitval vier dagen later alweer afnam (maar niet geheel verdween).
Rusland heeft inmiddels grote klappen uitgedeeld aan het Oekraïense energienet. Zo verwoestte het in april de grootste thermische energiecentrale bij Kyiv. De buitenkant van de centrale staat nog overeind, maar nadat meerdere raketten door het dak heen stortten, is hij onbruikbaar. Ook een grote centrale vlakbij Charkiv is afgelopen voorjaar verwoest, waardoor de stad vanuit andere regio’s moet worden voorzien van warmte en stroom.
De Trypillia thermische warmtecentrale bij Kyiv. Foto: Chris Colijn
Met plakband aan elkaar
In totaal heeft Rusland nu tachtig procent van de thermische opwekkingscapaciteit van Oekraïne vernietigd, zei Zelensky in juni. Ook een derde van de waterkrachtopwekking is weggevallen. Zo is de Dnipro waterkrachtcentrale bij de stad Zaporizja in maart verwoest. Tussen maart en juni verloor Oekraïne zo’n negen gigawatt aan opwekkingscapaciteit – ‘gelijk aan het energieverbruik van Nederland gedurende drie maanden’, aldus Volodymyr Koedrytsky, hoofd van energiebeheerder Oekrenergo. Het Oekraïense energienet hangt met plakband aan elkaar, en de winter staat voor de deur.
Oekraïners zijn inmiddels gewend om te leven volgens ‘de grafieken’, oftewel schema’s waarin je kan zien op welke uren van de dag je thuis stroom hebt. In de straten van Oekraïense steden ontkom je niet aan het harde geluid van ronkende noodaggregaten. Bedrijven worden gemaand om hun stroomgebruik te verminderen, met name na grote aanvallen. De overheid hoopt dat op deze manier de defensie-industrie en basale voorzieningen zoals ziekenhuizen zonder onderbrekingen kunnen blijven draaien. De belangrijkste publieke voorzieningen worden in principe nooit afgesloten van stroom, en hebben veelal ook noodaggregaten ter beschikking.
Op dit moment is het voor de meeste Oekraïners nog te doen, maar het systeem zit aan z’n max. Dat was deze zomer bijvoorbeeld te merken toen er onderhoud werd uitgevoerd aan meerdere kernreactoren tegelijk, die daardoor tijdelijk geen energie konden leveren. Door dit noodzakelijke en geplande onderhoud namen de stroomtekorten enkele weken drastisch toe, een teken dat het systeem geen extra capaciteit beschikbaar heeft.
Winter voor de deur
Er zijn grote zorgen over de winter. Hoe kouder de winter wordt, en hoe langer die kou duurt, hoe groter de problemen voor Oekraïne worden. ‘Zelfs in het beste geval zullen er geplande stroomstoringen zijn’, zegt energiedeskundige Andrian Prokip van het Kennan Institute tegen The Guardian. ‘Hoe die [storingen] eruit zien hangt af van de temperatuur. Als het min vijf graden wordt, dan kan een stroomschema worden verwacht waarin de stroom steeds zeven uur uitstaat en twee uur aanstaat.’ De voorspelling van Prokip is grofweg in lijn met de verwachtingen van andere energiedeskundigen en Oekraïense energiebedrijven.
Het verwarmingssysteem is met oog op de winter misschien nog wel een groter probleem. Oekraïense steden zijn voor hun warmtevoorziening grotendeels afhankelijk van thermische centrales, maar die worden voortdurend beschoten, zoals dit voorjaar bij Charkiv en Kyiv gebeurde. De kans bestaat daarom dat delen van Oekraïne deze winter min of meer onbewoonbaar worden, en dat mensen uit die gebieden hun huizen verlaten. Daarmee zou het vluchtelingenprobleem verergeren.
Veerkracht
Onder andere het grootste energiebedrijf van Oekraïne, DTEK, is hard geraakt door de Russische beschietingen. DTEK zou inmiddels 90 procent van haar opwekkingscapaciteit hebben verloren, maar toont desondanks een indrukwekkende veerkracht. Het bedrijf doet er alles aan om voorzieningen te repareren voordat de winter begint. ‘We zijn van plan om [voor de winter] 60 tot 70% te restaureren, met ons eigen geld en met gebruik van oude apparatuur van Europese stations’, zei de CEO van DTEK, Dmytro Sacharoek in juli.
Het herstel van die capaciteit is allerminst simpel, vertelt Pavlo Bilodid, een woordvoerder van DTEK. ‘Uit eerste schattingen blijkt dat er ongeveer 14 tot 16 miljard hryvnia (300-350 miljoen euro) nodig is om de thermische opwekkingsinstallaties van DTEK te herstellen die de afgelopen maanden beschadigd en vernield zijn door beschietingen.’ Het geld komt deels uit het bedrijf zelf, en wordt deels vanuit de overheid toegewezen uit buitenlandse steunpakketten.
Hoe meer luchtverdediging Oekraïne heeft, hoe kleiner de kans dat Rusland het energiesysteem verder kan ontwrichten.
‘Ondanks de enorme verwoesting wordt er 24 uur per dag, 7 dagen per week gewerkt aan herstel’, zegt Bilodid. ‘De omvang van de schade is zo groot dat herstelwerkzaamheden niet slechts maanden, maar jaren zullen duren. De grootste uitdagingen zijn tijd en de beschikbaarheid van de benodigde apparatuur. Daarom is het bedrijf op zoek naar reserveapparatuur uit de hele wereld die kan worden aangeschaft, vervoerd en geïnstalleerd in Oekraïne.’
Als de reparaties eenmaal zijn uitgevoerd is het hopen dat de centrales niet meteen weer worden geraakt. Sommige energiecentrales overkwam dit zelfs meerdere keren, omdat ze na iedere reparatie opnieuw werden gebombardeerd. Oekraïne doet wat het kan om de energievoorzieningen te beschermen tegen Russische aanvallen, maar heeft er simpelweg niet de middelen voor. Het is een van de redenen waarom Oekraïne steeds blijft hameren op het belang van meer luchtafweersystemen. Hoe meer Patriot-systemen, F-16s en andere vormen van luchtverdediging Oekraïne ter beschikking heeft, hoe kleiner de kans dat Rusland het energiesysteem kan blijven ontwrichten.
Oekraïne schiet terug
Aan de andere kant weet ook Oekraïne de Russische energievoorzieningen regelmatig te raken, ondanks de zeer beperkte middelen. Afgelopen weekend raakten Oekraïense drones bijvoorbeeld een olieraffinaderij in het zuidoosten van Moskou, waardoor het werk daar tijdelijk moest worden stilgelegd. Ook elektriciteitscentrales in de regio’s Moskou en Tver werden geraakt, en er vlogen drones rondom Tambov, Smolensk en Ivanovo. In totaal zou Oekraïne die nacht ruim 150 drones op Rusland hebben afgevuurd, de grootste luchtaanval over de grens tot nu toe.
Oekraïne liet met de aanval wederom zien dat het doelen ver achter de frontlinie kan raken. Het feit dat een raffinaderij binnen het zwaarbeveiligde Moskou werd geraakt is daarnaast extra opvallend en pijnlijk voor Poetin. De Russische luchtafweer bleek niet in staat om de aanval af te slaan, waardoor de oorlog voor Moskovieten zeldzaam dichtbij kwam. Dat er helikopters en een groot aantal brandweermensen uitrukten om de brand te blussen was voor omwonenden niet te missen.
Door olievoorzieningen aan te vallen raakt Oekraïne een belangrijke inkomstenbron van de Russische staat. Met de beschieting van Russische oliedepots rondom Oekraïne komt ook het Russische leger in de problemen. Die depots worden namelijk gebruikt voor militaire doeleinden. Het zijn relatief kleine aanvallen, maar elke drone die inslaat op een oliedepot of raffinaderij strooit weer een klein beetje zand in de Russische oorlogsmachine.
Oekraïne is vastberaden om Rusland op energie-vlak te raken, met of zonder steun uit het westen.
Opvallend is dat Oekraïne deze aanvallen alleen met eigen langeafstandsdrones uitvoert, en dus niet met westerse wapens. Dat komt deels omdat de Verenigde Staten zich verzetten tegen het gebruik van Amerikaanse wapens op Russisch grondgebied, maar ook omdat Oekraïne met de huidige voorraad aan westerse wapens lang niet al deze olievoorzieningen zou kúnnen bereiken. Zo wist Oekraïne in april een raffinaderij te raken die 1.300 kilometer achter het front ligt - onhaalbaar voor wapens zoals Amerikaanse ATACMS, die een reikwijdte van maximaal 300 kilometer hebben. De Oekraïense overheid investeert veel tijd en energie in de ontwikkeling van nieuwe drones en technologie om Russische afweersystemen te omzeilen. De investering lijkt zich langzaam uit te betalen, zowel met aanvallen op de Russische olievoorzieningen als aan het front.
In Oekraïne werd dit voorjaar met verbazing gereageerd toen naar buiten kwam dat Amerika de aanvallen graag zou zien stoppen. Door de aanvallen zouden wereldwijde olieprijzen stijgen, en zou Oekraïne ook Russische vergeldingsacties uitlokken, aldus bronnen binnen de Amerikaanse overheid. Oekraïne heeft zich duidelijk niets aangetrokken van het Amerikaanse advies, en is vastberaden om Rusland op energie-vlak te raken.
Vanwege Oekraïense droneaanvallen zou Rusland nu 17% minder olie kunnen raffineren dan voorheen. Tekenend is ook dat het Russische statistiekbureau Rosstat vorige week liet weten dat het voorlopig geen informatie meer deelt over de Russische olieproductie. In het voorjaar kondigde het ministerie van Energie al aan dat er geen data meer naar buiten zou komen over de productie van benzine. In beide gevallen meldt de overheid dat het besluit om veiligheidsredenen is genomen, omdat kwaadwillenden met deze informatie ‘de markt kunnen manipuleren’. Het is een teken dat de Oekraïense aanvallen effect hebben.
Vooralsnog weet Rusland de Oekraïense voorzieningen op een veel fundamenteler niveau te raken dan andersom. De kans dat Russische burgers deze winter in het donker en de kou komen te zitten door Oekraïense luchtaanvallen is nihil, terwijl zo’n scenario voor Oekraïne haast onontkoombaar lijkt. Maar door Russische olievoorzieningen te raken weet Oekraïne wel de Russische economie en oorlogsmachine te beschadigen, en een psychologische klap uit te delen. Voorlopig leidt het niet tot grote veranderingen in de dynamiek van de oorlog, maar Rusland wordt er wel zwakker van.